آئین‌های عزاداری آذربایجان شرقی؛ میراث ناملموس ایران زمین – خبرگزاری آنلاین | اخبار ایران و جهان
خبرگزاری آنلاین، گروه استان‌ها؛ آئین‌های عزاداری ماه محرم همه ساله در سراسر ایران با شور و شوق خاص مردم برگزار می‌شود و عاشقان آن حضرت ارادت و تجدید میثاق خود را هر سال در قالب عزاداری مستحکم‌تر می‌کنند که این آئین‌ها به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استان متفاوت است.
آداب و رسوم حاکم بر عزاداری‌های مذهبی سالار شهیدان یکی از دیدنی ترین و عرفانی‌ترین مراسم مردم آذربایجان شرقی بوده و برخی مراسمات برگزار شده در این استان در ایام محرم با وجود سابقه طولانی، در کل کشور نیز بی‌نظیر است.
آذربایجان‌شرقی با مرکزیت شهر تبریز از جمله شهرهایی است که در ایام ماه محرم، سرتاسر وجودش را غم و حزن فرا گرفته و تمام گوشه و کنارش حال و هوای غم گرفته و مردمان این شهر با عزاداری و توجه ویژه به ماهیت محرم عشق و ارادت خود را نثار کسی می‌کنند که حدود هزار و ۳۰۰ سال پیش در چنین روزهایی راه و رسم آزادگی و آزاد مردی را به بشریت آموخت.
چند روز مانده به ایام محرم می‌توان رنگ و بوی آن را در تمامی کوچه‌ها و محلات شهرها و روستاهای استان احساس کرد.
در این استان از دهه آخر ماه ذی‌الحجه (بعد از عید قربان) بیرق‌های سرخ، سیاه و سبز تمام فضای شهر را تسخیر کرده و از دور خودنمایی می‌کنند. سردرب‌ها، امام‌زاده‌ها، تکایا، مساجد و حتی منازل خاص به این بیرق‌ها خوش‌آمد گویی می‌کنند.
عزاداری پرشور حسینی در بزرگترین بازار سرپوشیده دنیا
محلات قدیمی و اصیل تبریز همچون امیرخیز، نوبر، شتربان، خیابان، کوچه باغ، اهراب، ششگلان و بیش از ۲۰ محله دیگر با اینکه این روزها با اسامی دیگری از آنها در تبریز یاد می‌شود اما به رسم دیرین با نام قدیمی خود در بازار حضور می‌یابند و به سبک خود ندای “لبیک یا حسین” سر می‌دهند.
یکی از نکات جالب و قابل توجه عزاداری محلات در بازار، ترکیب منظم هیئات است، به طوری که هر محله، سه دسته عرب، عجم و زنجیرزن دارد که برای عزاداری در بازار به ترتیب وارد بازارچه و تیمچه‌ها شده و عزادارای می‌کنند که غالباً در بازار مظفریه (بازار فرش فروشان) به کار خود پایان می‌دهند.
نخست دسته عرب محله با لباس‌هایی سر تا پا مشکی به سبک اعراب وارد بازار شده و با نظم و سبک خاص دو دستان خود را بر سینه‌هایشان می‌کوبند، سپس دسته عجم که کت و شلوار بر تن دارند به صورت آرام و منظم با یک دست بر سینه می‌کوبند و در پایان زنجیرزنان آن محله، بر کار محله در روز عزاداری خاتمه داده و هیئات به محله خود باز می‌گردند تا در مساجد عزاداری کنند.
البته شبیه خوانی، شمع افزونی، تعزیه گردانی و چندین عزاداری دیگر نیز در بازار تبریز انجام می‌شود که می‌توان شبیه خوانی محله شتربان با پوست شیر جنگلی در عاشورای حسینی را از بارزترین شبیه خوانی‌ها در بازار نام برد.
هر یک از هیئات از هفتم محرم تا روز سوم شهادت امام حسین (ع) با علم‌های قدیمی محلات، مسیری از بازار را طی کرده و به سبک قدیمی عزاداری می‌کنند و سرانجام در بازار مظفریه به کار خود پایان می‌دهند.
البته در برخی از تیمچه‌های بازار تبریز از اول محرم مراسم مرثیه خوانی اجرا می‌شود و عاشقان حسینی از سرتاسر شهر در کنار بازاریان تبریزی به سوگواری امام حسین (ع) می‌پردازند.
با وجود اینکه بازاریان از هفتم محرم به مدت یک هفته حجره‌های خود را تعطیل می‌کنند اما حجره‌هایی که در مسیر عزدارای قرار دارند، خود را برای پذیرایی از دسته‌های عزاداری آماده کرده و با چای، خرما، نان، پنیر و شربت از آنان پذیرایی می‌کنند.
دسته‌های عزاداری شاه حسین گویا
این مراسم پیش‌درآمد تشکیل هیئات عزادار محرم در آذربایجان‌شرقی است که مرکب از جوانان و ریش‌سفیدان این استان است که به طور جداگانه ساعاتی قبل از غروب آفتاب در نزدیکی مسجد یا تکیه جمع می‌شوند.
در این مراسم عزاداری، عاشقان حسین (ع) ابتدا در دو ردیف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوبدستی را که نمادی از شمشیر است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در کمر نفر بعدی می‌زنند و سپس نوحه مخصوص خوانده وبا حرکات ریتمیک پاها و دست‌ها، نوحه‌خوانی می‌کنند.
در این آئین معمولاً اولین بار سردسته چندین بار با صدای بلند یا حسین را می‌گوید تا به اصلاح دم گرفته شود.
از نمونه اشعار این مراسم می‌توان به این اشعار اشاره کرد:
یا حسین وای حسین
یا حسین شاه حسین
و…
این ترکیب تا شب‌های اول محرم به این شکل انجام می‌شود و از شب‌های پنجم به بعد دسته‌گردانی به صورت گردشی در محلات شروع می‌شود.
زمان شروع هیئات زمانی است که چندین هیأت به هم برخورد می‌کنند و با فریادهای بلند “یا حسین”، ” وای حسین”، “حیدر-صفدر”، “حسینم وای حسینم وای” شنیده می‌شود.
البته امروزه برای تهیج بیشتر گروه‌های شاه حسین گویان از ادوات موسیقی نظیر طبل و سنج نیز استفاده می‌شود.
این مراسم از آنجایی مهم جلوه می‌کند که در هیچ کجا دنیا به غیر از استان‌های آذری‌نشین کشور از جمله آذربایجان‌شرقی برگزار نمی‌شود.
از مهمترین اشعاری که در این آئین به گوش می‌رسد، صدای دلنشین مردمانی است که یک صدا فریاد می‌زنند:
“حسین یئرلر آغلار گویلر آغلار
رسول مصطفی پیغمبر آغلار
الم آغلار، شر آغلار، لشکر آغلار
سوآغلار، قاتل آغلار خنجر آغلار“
آئین علم بندی شهرستان مراغه
مراسم سوگواری علم بندی مختص شهر مراغه است که هر سال در سوم محرم در این شهرستان برگزار می‌شود و به‌عنوان یک اثر معنوی در فهرست میراث‌فرهنگی کشور قرار گرفته که این شیوه عزاداری که همه ساله با شکوه بسیار و حضور گسترده مردم برگزار می‌شود، با گذشت زمان‌های بسیار همچنان شکل سنتی خود را حفظ کرده است.
همزمان با سوم ماه محرم و یادآوری رسیدن کاروان امام حسین (ع) به کربلا و برافراشته شدن علم این امام، آئین علم بندی در مراغه آغاز می‌شود و هر یک از محلات شهرستان مانند محله چهل پا، بیرون قلعه و محله شجاع الدوله در این روز، یک علم را آذین بسته و در میان میدان آن محله افراشته می‌کنند.
علم میدان دروازه که از قدمت و شهرت بیشتری در میان علم‌های این شهرستان برخوردار است با بیش از ۴۰ متر ارتفاع در این روز با پارچه‌های رنگی آذین شده و در این محله افراشته می‌شود و هزاران نفر از مردم شهرستان به این محل آمده و نذورات و قربانی‌های خود را در پای علم انجام داده و میان مردم تقسیم می‌کنند.
در طول ایام محرم هر روز صبح و بعد از ظهر در کنار علم گردانی، تکیه‌ای نیز برپا شده و دسته‌جات عزاداری با حضور در آنها به سوگواری سالار شهیدان مشغول می‌شوند و علم میدان تاریخی دروازه مراغه در روز سوم محرم با یا حسین گویی مردم بلند شده و تا پایان صفر باقی می‌ماند که نمادی از علم حضرت ابوالفضل (ع) در کربلا است.
آئین توزیع شمع در عصر روز تاسوعا
نذر شمع، به ویژه در غروب تاسوعا از سنت‌های دیرینه مردم مناطق مختلف آذربایجان شرقی است.
در این ایام آنهایی که نذر کرده‌اند ۴۱ شمع را در ۴۱ مسجد بر می‌افروزند تا نشانه‌ای از روشنی و روشنایی باشد. شمع مایه روشنایی است، می‌سوزد و نور می‌بخشد و بر ظلمت و تاریکی فائق می‌آید.
روشن کردن شمع در شهرهای تبریز، مراغه، اهر و مرند رواج بیشتری دارد و شاید یکی از فلسفه‌های این امر ایجاد روشنایی در شب‌های تاریک عزاداری و مرثیه‌خوانی باشد.
به تعبیر برخی در شب تاسوعا مردم به صورت نمادین با برافروختن شمع چادرهای امام حسین (ع) و یارانش را از تاریکی درمی‌آورند.
مراسم خیمه سوزانی
این رسم در اکثر نقاط آذربایجان‌شرقی و در ظهر روز عاشورا قبل از نماز ظهر و عصر برگزار می‌شود.
این آئین برگرفته از آتش زدن خیمه‌های امام حسین (ع) در روز عاشورا است.
بعد از اجرای این آئین حاضرین با صدای بلند و گریه فریاد می‌زنند “قتیل کسیلدی” (مقتول بریده شد).
اکثراً در نقاطی که شبیه‌خوانی برگزار می‌شود، مراسم سوزاندن خیمه با تعزیه این مراسم توأم می‌گردد و برای تهیج بیشتر مردم و حاضرین تعدادی شبیه‌خوان کودک را در صحنه نمایش در حال فرار و شیون قرار می‌دهند تا تأثیر آن ملموس‌تر شود.
مراسم شبیه خوانی
در این مراسم به بازسازی صحنه عاشورا در قالب نمایش و شبیه خوانی‌هایی پرداخته شده و برگزاری آن در ظهر روز عاشورا قبل از نماز ظهر و عصر بیشتر مورد توجه است.
مضمون شبیه‌خوانی رویارویی دو نیروی خیر و شر یا نیکی و بدی است و به نوعی ریشه در بنیان فکری، مذهبی و اعتقادی ایرانیان دارد و برگزاری آن در روز عاشورا نیز تقابل بین حق و باطل است تا مردم به خوبی با برخی صحنه‌های کربلا آشنا شوند.
البته به یاد آتش گرفتن خیمه‌های امام حسین (ع) در روز عاشورا مراسم سوزاندن خیمه نیز همراه با این شبیه خوانی و عزاداری برگزار می‌شود.
همچنین در روز عاشورا برخی از دستجات حسینی در قالب هنر شبیه خوانی اقدام به بازسازی صحنه بازگشت بی سوار ذوالجناح اسب امام حسین (ع) از میدان جنگ به میان خیمه‌های اهل بیت کرده که به نام “ذوالجناح” گردانی معروف شده است.
وقتی شب عاشورا فرا می‌رسد عده‌ای آواز مرثیه سر داده و برای سر سلامتی زینب و شیعیان مراسم شام غریبان را ترتیب می‌دهند که تا پاسی از شب ادامه می‌یابد.
مراسم سنتی مذهبی پولکه
مراسم سنتی مذهبی” پولکه ” در مناطقی چون روستاهای شیشوان عجب‌شیر و همچنین برخی نقاط بناب با شور و شوق خاصی برپا می‌شود و در این مراسم یک مشعل اصلی بزرگ در وسط میدان اصلی و در جلوی مسجد اعظم شهر یا روستا افروخته می‌شود تا مردم به گرد آن جمع شوند.
بعد از آن که مشعل اصلی در وسط قرار گرفت مشعل‌های کوچک دیگری که متعلق به یک محله است، توسط دیگر عزاداران به میدان اصلی آورده می‌شود و پس از آن این مشعل‌ها را با زنجیرهای بلندی در دست با آتش مشعل اصلی روشن می‌کنند و بر سر عزاداران می‌گردانند که در این هنگام گویی بر آسمان، گوی های آتشین در پرواز هستند که فضایی غریب را می‌آفریند.
پولکه از منحصر به فردترین مراسم‌های عزای حسینی بخشی از مناطق آذربایجان است که نظیر آن در سایر مناطق شیعه نشین جهان برگزار نمی‌شود.
نذر و احسان از سنت‌های دیرینه مردم
آذربایجانی‌ها، اعتقاد ویژه‌ای به اطعام از سفره اباعبدالله الحسین (ع) دارند و معمولاً از غذاهای پخش شده و نذری در این ایام برای بیماران خود تبرک می‌جویند و خوردن نذری را ثواب می‌شمارند.
در این روزها در برخی مساجد و خانه‌ها سفره حضرت سیدالشهدا (ع) باز است و مردم به اطعام از این سفره مبارک می‌پردازند که اکثراً غذاهای طبخ شده برنج بوده که با خورشت‌های مختلفی جهت پذیرایی از عزاداران حاضر می‌شود.
آش از دیگر غذاهایی است که مردم در بزرگداشت ایام عزاداری سرور و سالار شهیدان می‌پزند، آش‌ها معمولاً بنا بر نذر و حاجتی تهیه شده و در بین همسایه و آشنایان پخش می‌شود.
شربت‌ها و نوشیدنی‌ها بخش دیگری از نذورات این ماه را تشکیل می‌دهند برخی از حسینیه‌ها و قهوه‌خانه به پخش چای در این ماه اقدام می‌کنند اما شربت‌ها بیشتر در محرم‌های مصادف با فصول گرم سال داده می‌شود
جای خالی شاعران بزرگ در مداحی‌ها احساس می‌شود
کریم میمنت نژاد، پژوهشگر تاریخ در خصوص آئین‌های عزاداری در بازار تبریز نیز می‌گوید: یکی از بزرگترین ویژگی‌های تبریز که ثروت اجتماعی ما به حساب می‌آید، محله بندی شهرمان بود که امروزه تنها بخش ویژه عزاداری امام حسین (ع) پررنگ باقی مانده است.
وی ادامه می‌دهد: هر هیأت ضمن داشتن نام جداگانه برای مراسم خود هنگام حضور در بازار ذیل پرچم نام محله خود حرکت می‌کردند و آئین یادشده به این صورت بود که دسته جات عزاداری در میدان صاحب آباد (صاحب الامر) که محل حکومتی تبریز قدیم بود، گرد هم آمده و به سمت بازار حرکت می‌کردند.
این پژوهشگر حوزه تاریخ می‌افزاید: ۲۴ دسته عزاداری تبریز در حضور والی شهر برای ترتیب حرکت قرعه‌کشی انجام می‌دادند و پس از مشخص نتیجه، فردی تحت عنوان اودا باشی مأمور می‌شد تمتمی اعمال لازم جهت آماده شدن بازار برای اباعبدالله الحسین (ع) را فراهم کند. او دا باشی این اعمال را از اول تا هفتم محرم انجام می‌داد، از هشتم دو محله “کوچه باغ” و “خیاوان” (خیابان) وارد بازار شده، شروع عزاداری را اعلام می‌کردند.
او پس از گفتاری در مورد معماری باشکوه و ارزشمند بازار مظفریه به نمونه‌هایی هم اشاره می‌کند. از جمله پیچ در نظر گرفته شده بین راسته صادقیه و مظفریه به عنوان فیلتر صدا، بلندی بنای مظفریه برای چرخش علم و همچنین اکوستیک بودن برای رساندن صدای مداح به گوش مردم عزادار از آن دسته بود.
او پس از صحبت درباره آئین‌های خاص دسته جات هر محله می‌افزاید: والی تبریز که در تیمچه مظفریه حضور پیدا می‌کرد، پس از خروج از تیمچه یک یا دو علم به عالی قاپو برده می‌شد، ولیعهد نیز خلعتی به آنها می‌داد که امروزه علم‌های قاجاری بعضی دسته جات محلات تبریز باقی است.
او در مورد دسته جات محلی نیز خاطرنشان می‌کند: عزاداران هر محله اغلب اشعار شاعران محله خود را می‌خواندند و قدردان شاعر محله خود بودند.
او ادامه می‌دهد: عزاداری دستجات حسینی بخشی از هویت محلات تبریز است. متأسفانه در سالهای اخیر با تغییر نام محلات و کوچه‌ها محله بندی تبریز که شاید هزار سال سابقه تاریخی دارد، در معرض فراموشی قرار گرفته است؛ با این حال چه بسا از عنایت ویژه امام حسین (ع) بوده که سمت‌های عزاداری به عنوان بخشی از هویت محلات تبریز محفوظ مانده است.
او تاکید می‌کند: محلات تاریخی تبریز با نظر معتمدین در نقشه دارالسلطنه تبریز شکل گرفته است، این محلات مرزها سنت‌ها و فرهنگ‌های خاص خود را دارند وحتی گاهی به ایمونولوژی‌های متفاوتی نیز قائل هستند که این موضوع در نهضت مشروطه به خوبی نمود دارد،
برخی از محلات مهم امروز در چارچوب نقشه دار السلطنه تبریز محله به شمار نرفته‌اند بلکه به عنوان «کوی» ثبت شده‌اند؛ به عنوان مثال مارالان به عنوان یکی از کوی‌های محله خیابان در عزاداری بازار حضور دارد، ششگلان یکی از محلات محله باغمیشه و چرنداب نیز یکی از کوی‌های محله نوبر است هر یک از کوی‌ها پشت علم محله مخصوص خود در بازار حضور داشتند.
او خاطرنشان می‌کند: از دوره قاجار رسم بر این بوده که قبل از آغاز ماه محرم بزرگان دستجات هر محله در کاخ والی آذربایجان جمع می‌شدند و نوبت حضور هر محله در عزاداری بازار تبریز مشخص می‌شد. هر دسته شامل علم ویژه عزاداری هر محله است و زنجیرزنان و عرب و عجم سه دسته هر محله را تشکیل می‌دهد. شاخسی یا شاه حسین گویان نیز نماد بیرونی عزاداری هر محله است دسته عجم محله کوچه باغ دسته عرب محله نوبرو دسته زنجیر زنان باغمیشه از دسته‌های بسیار شکیل و معروف تبریز به شمار می‌رفتند.
ارادت به امام حسین (ع) مرزهای جهان اسلام را در نوردیده است
حجت الاسلام سید شهاب‌الدین حسینی، مدیرکل اوقاف و امور خیریه آذربایجان‌شرقی نیز با بیان اینکه امام حسین (ع) برای احیای انسانیت و رهایی بشریت از ضلالت و سرگردانی قیام کرد، می‌گوید: اباعبدالله الحسین (ع) با فدا کردن خود در راه اسلام و حق طلبی، ایستادگی در مقابل ظلم و جور را به بشریت یاد داد.
او با بیان اینکه امام حسین (ع) در مناسبت‌های مختلف به ویژه ایام ماه محرم، بشریت را سر سفره دین‌داری می‌نشاند، اظهار می‌کند: هر سال نسبت به سالهای گذشته نقش آفرینی و حضور امت ایران اسلامی در عرصه عزاداری زیاد می‌شود چون که در خون امام حسین (ع) حرارتی است که هیچ‌وقت سرد نمی‌شود.
حجت الاسلام حسینی با اشاره به اینکه در واژه شناسی عاشورا، کنیه «اباعبدالله» برای امام حسین (ع) یک مقام است، می‌گوید: بر این اساس هر کس بخواهد سر سفره بندگی پروردگار بنشیند، واسطه امام حسین (ع) است.
او ادامه می‌دهد: امام حسین (ع) امتداد رسالت نبوی بوده و با وجود گذشت ۱۴۰۰ سال از واقعه عاشورا، ارادت و محبت دوستداران این امام بیشتر می‌شود به طوری که پیاده روی اربعین حسینی جلوه گاه ابراز این ارادت شده است.
حجت الاسلام حسینی یادآور می‌شود: رشد معنویت و گرایش به اباعبدالله الحسین (ع) که نماد تشیع، دین اسلام و معنویت است، همه اقوام و ادیان را در مسیر راهیان اربعین قرار داده و بین مسلمانان، مسیحیان و یهودیان وحدت ایجاد کرده است.
مدیرکل اوقاف و امور خیریه آذربایجان‌شرقی با تاکید بر اینکه امام حسین (ع) مختص شیعه و مسلمان نیست، می‌گوید: حضور مسیحیان و خاخام‌های یهودی خارج از تعصبات صهیونیستی در کنار مسلمانان در پیاده روی اربعین حاکی از وحدت بخشی مکتب سیدشهدا بین اقوام، ادیان و مذاهب است.
او با بیان اینکه امام حسین (ع) در مناسبت‌های مختلف به ویژه ایام ماه محرم، بشریت را سر سفره دین‌داری می‌نشاند، ادامه می‌دهد: هر سال نسبت به سالهای گذشته نقش آفرینی و حضور امت ایران اسلامی در عرصه عزاداری زیاد می‌شود چون که در خون امام حسین (ع) حرارتی است که هیچ‌وقت سرد نمی‌شود.
مردم آذربایجان‌شرقی مانند سایر استان‌های ایران اسلامی در حالی به عزاداری و بزرگداشت دهه اول محرم‌الحرام می‌پردازند که عشق و ارادت آنها از روی اخلاص بوده و با علم بر اینکه همین مراسمات اسلام را پایدار کرده است، ادامه پیدا می‌کند.