راز و رمز های گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه بنایی کهن در قلب فلات ایران نه تنها نمادی از شکوه معماری دوران ایلخانی است بلکه مجموعه ای از پیچیدگی های هنری فنی و مفهومی را در خود جای داده که پس از قرن ها همچنان ذهن پژوهشگران و بازدیدکنندگان را به چالش می کشد. این سازه عظیم آجری در شهر تاریخی سلطانیه استان زنجان قصه ای ناگفته از نبوغ معماران باورهای حاکمان و سیر تحول هنر اسلامی را روایت می کند. در لایه های مختلف ساختار و تزیینات این اثر ماندگار معانی پنهان و اسراری نهفته است که کشف آن ها نگاهی عمیق تر به فرهنگ علم و جهان بینی سازندگان آن در اختیار ما قرار می دهد. درک این راز و رمزها از چگونگی انتخاب مصالح و شیوه های ساخت گرفته تا کاربرد نمادها و اعداد در طراحی به ما کمک می کند تا نه تنها ارزش تاریخی این بنا را بهتر درک کنیم بلکه از هوش و خلاقیت پیشینیان در خلق چنین شاهکاری شگفت زده شویم. این مقاله دریچه ای به سوی شناخت این لایه های پنهان در گنبد سلطانیه می گشاید.

گنبد سلطانیه زنجان در نگاه اول

گنبد سلطانیه سازه ای منفرد و باشکوه است که از فواصل دور در دشت سلطانیه خودنمایی می کند. این بنا که در نگاه اول به صورت یک گنبد فیروزه ای عظیم بر روی پایه ای هشت ضلعی به نظر می رسد در واقع مجموعه ای پیچیده تر از بخش های مختلف است که هر یک کاربری و اهمیت خاص خود را داشته اند. عظمت و مقیاس این بنا اولین چیزی است که توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند. ارتفاع بلند گنبد و حجم کلی سازه نشان دهنده اقتدار و جایگاه والای سفارش دهنده آن بوده است. نمای خارجی بنا با تزیینات کاشی کاری و آجری خود زیبایی بصری خیره کننده ای ایجاد کرده و رنگ فیروزه ای گنبد که در تضاد با رنگ خاکی دشت اطراف است جلوه ای خاص به آن می بخشد. این بنا صرفاً یک آرامگاه نیست بلکه مجموعه ای بوده که کاربری های متنوعی از جمله مکان برگزاری مراسم مذهبی آموزشی و شاید حتی درمانی را شامل می شده است. درک نگاه اولیه به این بنا پیش نیازی برای ورود به جزئیات معماری و تزیینات شگفت انگیز آن است.

تاریخچه گنبد سلطانیه

ساخت گنبد سلطانیه در اوایل قرن هشتم هجری قمری (اوایل قرن چهاردهم میلادی) آغاز شد و حدود ده سال به طول انجامید. این بنا به دستور سلطان محمد خدابنده هشتمین پادشاه سلسله ایلخانی در پایتخت جدید او شهر سلطانیه احداث گردید. هدف اولیه از ساخت این سازه عظیم ایجاد آرامگاهی باشکوه برای شخص سلطان بود هرچند برخی منابع تاریخی به نیات دیگری نیز اشاره دارند. شهر سلطانیه در آن زمان به سرعت در حال رشد بود و گنبد سلطانیه به عنوان قلب این شهر و نمادی از قدرت و اقتدار ایلخانان ساخته شد. این بنا در دوره های بعدی تاریخی به ویژه در زمان تیموریان و صفویان مورد توجه قرار گرفت و مرمت هایی نیز بر روی آن صورت پذیرفت. با این حال گذر زمان و عوامل طبیعی و انسانی باعث تخریب بخش هایی از سازه های اطراف و تزیینات بنا شده است. گنبد سلطانیه به خوبی نشان دهنده اوج هنر و معماری دوران ایلخانی است و تأثیر بسزایی بر معماری بناهای پس از خود در ایران و حتی سایر نقاط جهان گذاشته است.

چرا گنبد سلطانیه ساخته شد

دلایل متعددی برای ساخت گنبد سلطانیه ذکر شده است. مهم ترین دلیل ساخت آرامگاهی باشکوه برای سلطان محمد خدابنده پادشاه وقت ایلخانی بود. در آن دوره ساخت آرامگاه های بزرگ و مرتفع برای پادشاهان و شخصیت های برجسته امری رایج بود و نمادی از قدرت و جاودانگی محسوب می شد. اما برخی منابع تاریخی و پژوهشگران انگیزه های دیگری را نیز مطرح کرده اند. یکی از این انگیزه ها تلاش سلطان برای انتقال پیکر مطهر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) به سلطانیه و دفن آن ها در این آرامگاه بود که البته این طرح هرگز عملی نشد. با این حال استفاده از خاک مقدس کربلا و نجف در ساخت تربت خانه نشان دهنده این نیت است. همچنین بنای سلطانیه به عنوان یک مجموعه حکومتی و مذهبی شامل فضاهایی برای برگزاری مراسم آموزش و اقامت نیز طراحی شده بود که نشان از کاربری چندگانه آن دارد. در نهایت ساخت این گنبد در پایتخت جدید می توانست نمادی از اقتدار و اعتبار حکومت ایلخانی و شهر سلطانیه باشد.

سلطان محمد خدابنده

سلطان محمد خدابنده هشتمین پادشاه ایلخانی و سفارش دهنده اصلی گنبد سلطانیه بود. او در سال 680 هجری قمری (حدود 1281 میلادی) متولد شد و در سال 703 هجری قمری (حدود 1304 میلادی) به سلطنت رسید. نام اصلی او اولجایتو بود و پس از مسلمان شدن نام محمد خدابنده را برای خود برگزید. او در ابتدا پیرو مذهب حنفی بود اما بعدها به تشیع گروید و برای مدتی مذهب رسمی دولت ایلخانی را شیعه اعلام کرد. این تغییر مذهب او تأثیر قابل توجهی بر معماری و تزیینات گنبد سلطانیه به ویژه در بخش تربت خانه و استفاده از نام ائمه و آیات قرآنی گذاشت. سلطان محمد خدابنده پادشاهی علاقه مند به فرهنگ هنر و معماری بود و در دوره سلطنت او شهر سلطانیه به اوج شکوفایی خود رسید. او در سال 716 هجری قمری (حدود 1316 میلادی) درگذشت و احتمالاً در همین بنا به خاک سپرده شد هرچند محل دقیق دفن او هنوز موضوع بحث و تحقیق است.

معماری بنای عظیم گنبد سلطانیه

معماری گنبد سلطانیه نمونه ای برجسته از هنر معماری ایرانی در دوره ایلخانی است که ترکیبی از نوآوری ها و سنت های معماری پیشین به ویژه دوره سلجوقی را به نمایش می گذارد. پلان اصلی بنا در طبقه همکف و اول به صورت مستطیل و در طبقات بالاتر به صورت هشت ضلعی است. این هشت ضلعی با هشت ایوان ورودی و هشت مناره در اطراف آن تقارن و تناسب خاصی به بنا بخشیده است. مهم ترین ویژگی معماری این بنا گنبد عظیم دوجداره آن است که یکی از اولین نمونه های گنبدهای دوجداره در جهان محسوب می شود. این تکنیک علاوه بر افزایش مقاومت سازه در برابر زلزله و عوامل طبیعی امکان ایجاد فضای خالی برای دسترسی و نگهداری را فراهم می آورد. استفاده از آجر به عنوان مصالح اصلی در بدنه بنا و کاشی کاری فیروزه ای و لاجوردی به شیوه معرق در پوشش خارجی گنبد و بخش هایی از نما زیبایی و شکوه خاصی به بنا بخشیده است. معماری گنبد سلطانیه تأثیر عمیقی بر سبک معماری بناهای پس از خود از جمله گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره در فلورانس و حتی تاج محل در هندوستان گذاشته است.

پِی گنبد سلطانیه شاهکاری در استحکام بنا

یکی از شگفت انگیزترین جنبه های معماری گنبد سلطانیه نحوه اجرای پی آن است که با توجه به وزن عظیم بنا و شرایط زمین شناسی منطقه نشان دهنده نبوغ معماران آن دوره است. با وجود وزن تقریبی 1600 تن این بنا پس از گذشت بیش از 700 سال تنها حدود 8 سانتی متر نشست داشته است که این پایداری فوق العاده مدیون طراحی هوشمندانه پی است. زمین زیر گنبد سلطانیه از لایه های فشرده ماسه ای و شنی با عمق حدود 8 تا 10 متر تشکیل شده که مقاومت خوبی در برابر بار دارد. معماران با درک این شرایط پی بنا را با عمق نسبتاً کم حدود 50 تا 60 سانتی متر طراحی و اجرا کرده اند. پی ها از بلوک های سنگی منظم با ابعاد حدود 20 در 25 سانتی متر ساخته شده اند که با ملات آهک و گچ به هم متصل شده اند. تنها در بخش شمالی بنا پی حدود یک متر و نیم پایین تر از سطح زمین قرار دارد. این روش اجرای پی با توزیع مناسب بار بر روی زمین مقاوم زیرین پایداری بی نظیری را برای این سازه عظیم فراهم آورده و آن را در برابر زلزله های متعدد مقاوم ساخته است.

مناره های ضدزلزله

در اطراف گنبد سلطانیه هشت مناره قرینه وجود داشته که امروزه تنها بقایای دو مناره در ضلع های شمالی شرقی و شمالی غربی باقی مانده است. این مناره ها که بر روی ایوان های طبقه سوم بنا قرار گرفته اند علاوه بر نقش تزیینی و کاربری اولیه به عنوان مؤذنه نقش مهمی در استحکام سازه اصلی به ویژه گنبد ایفا می کرده اند. برخی پژوهشگران بر این باورند که این مناره ها با ایجاد یک سیستم مهارکننده نیروی رانشی عظیم گنبد را که به سمت خارج وارد می شود خنثی کرده و به پایداری کلی بنا کمک می کرده اند. نظریه دیگر این است که این مناره ها به گونه ای طراحی شده بودند که در صورت وقوع زلزله های شدید ابتدا خودشان فرو بریزند و انرژی زلزله را جذب کنند تا از آسیب دیدن سازه اصلی گنبد جلوگیری شود. مناره ها توخالی هستند و دارای پلکان داخلی هستند که از بام تا نوک مناره امتداد می یابد. صرف نظر از کاربری اصلی یا ثانویه طراحی و جایگیری این مناره ها در اطراف گنبد بخشی از شاهکار مهندسی سازه در این بنا محسوب می شود.

قسمت های مختلف بنای گنبد سلطانیه

بنای گنبد سلطانیه علیرغم ظاهر منفرد خود از بخش های مختلفی تشکیل شده که هر یک کاربری خاصی داشته اند و در کنار هم مجموعه ای منسجم را تشکیل می دهند. این بخش ها شامل گنبدخانه تربت خانه سردابه و ایوان ها و مناره های اطراف هستند. گنبدخانه فضای مرکزی و اصلی بنا است که زیر گنبد عظیم قرار گرفته و ارتفاع و وسعت آن عظمت سازه را به رخ می کشد. تربت خانه بخشی متصل به ضلع جنوبی گنبدخانه است که به دلیل استفاده از خاک مقدس در ساخت آن و وجود محراب کاربری مذهبی داشته و محل برگزاری مراسم دعا و نیایش بوده است. سردابه فضای زیرزمینی واقع در زیر تربت خانه است که احتمالاً محل دفن سلطان محمد خدابنده بوده است. ایوان ها و فضاهای جانبی در اطراف گنبدخانه نیز کاربری های مختلفی از جمله دسترسی به طبقات بالاتر و مناره ها و همچنین فضاهایی برای درس و بحث یا اقامت موقت داشته اند. شناخت این بخش های مختلف به درک کامل تر عملکرد و اهمیت این بنای تاریخی کمک می کند.

گنبد خانه

گنبدخانه قلب تپنده بنای سلطانیه و فضایی است که گنبد عظیم بر فراز آن قرار گرفته است. این بخش فضایی هشت ضلعی با ابعاد وسیع است که ارتفاع آن تا زیر گنبد به حدود 50 متر می رسد. قطر دهانه داخلی گنبدخانه حدود 26 متر و قطر خارجی گنبد حدود 38 متر است. گنبدخانه مهم ترین فضای بنا بوده و احتمالاً محل اصلی برگزاری مراسم و همچنین مکانی برای ابراز شکوه و عظمت بوده است. دیوارهای داخلی گنبدخانه در گذشته با انواع تزیینات از جمله کاشی کاری گچ بری و نقاشی مزین شده بودند که بخش هایی از آن ها هنوز باقی مانده است. نورگیرهای تعبیه شده در بدنه گنبدخانه نور طبیعی را به داخل هدایت می کنند و فضایی روحانی و دلنشین ایجاد می کنند. عظمت فضای گنبدخانه به همراه تزیینات باقی مانده تأثیر عمیقی بر بازدیدکنندگان می گذارد و مقیاس عظیم این شاهکار معماری را به نمایش می گذارد.

تربت خانه

تربت خانه بخشی مستطیل شکل است که در ضلع جنوبی گنبدخانه قرار گرفته و به آن متصل می شود. این بخش حدود 18 متر طول 8 متر عرض و 16 متر ارتفاع دارد و پس از اتمام ساخت گنبدخانه به مجموعه اضافه شده است. وجه تسمیه تربت خانه به دلیل استفاده از خاک مقدس کربلا و نجف در ملات ساخت دیوارهای آن است. این اقدام نشان دهنده ارادت سلطان محمد خدابنده به ائمه شیعه و نیت اولیه او برای انتقال پیکرهای مطهر به این مکان بوده است. تربت خانه دارای یک محراب گچ بری شده در دیوار جنوبی است که با کتیبه هایی مزین شده است. دیوارهای تربت خانه به ویژه ازاره ها (بخش پایینی دیوار) با کاشی های هشت ضلعی طلایی رنگ و منقوش پوشانده شده بودند که از نظر هنری بسیار ارزشمند هستند. این بخش کاربری مذهبی داشته و محل برگزاری نماز و مراسم دعا بوده است.

سردابه

سردابه فضایی در زیرزمین و دقیقاً در زیر بخش تربت خانه واقع شده است. دسترسی به سردابه از طریق ایوان جنوبی و با یک ورودی کم ارتفاع امکان پذیر است. کم بودن ارتفاع ورودی سردابه به گونه ای طراحی شده که هر فرد هنگام ورود به احترام مردگان سر خود را خم کند. این فضا شامل یک بخش مرکزی است که به نظر می رسد محل اصلی دفن بوده و دو فضای کوچک تر در دو طرف آن قرار دارند. بر اساس رسوم ایلخانی بزرگان و پادشاهان در سردابه ها و همراه با اشیاء ارزشمند و زیورآلات خود دفن می شدند. اگرچه کاوش ها به طور قطعی محل دفن سلطان محمد خدابنده را در این سردابه تأیید نکرده اند اما بسیاری از مورخان و پژوهشگران بر این باورند که او در همین مکان به خاک سپرده شده است. فضای سردابه فضایی ساده و خاکی است و تزیینات خاصی ندارد اما اهمیت تاریخی و احتمالی آن به عنوان محل دفن پادشاه بر ارزش آن می افزاید.

مناره های گنبد سلطانیه

همانطور که پیشتر اشاره شد در اطراف گنبد سلطانیه هشت مناره قرینه وجود داشته که امروزه تنها بقایای دو مناره در ضلع های شمال شرقی و شمال غربی باقی مانده است. این مناره ها بر روی ایوان های طبقه سوم بنا قرار گرفته بودند و ارتفاع آن ها به حدود 17 متر می رسید. مناره ها توخالی بوده و دارای پلکان مارپیچ داخلی هستند که امکان دسترسی به بالای آن ها را فراهم می کرده است. کاربری اصلی این مناره ها به عنوان مؤذنه برای پخش صدای اذان و اخبار در سطح شهر بوده است. قرارگیری هشت مؤذنه در اطراف گنبد تضمین می کرد که صدای اذان به طور یکنواخت در تمام نقاط شهر سلطانیه شنیده شود. علاوه بر این کاربری مذهبی این مناره ها نقش سازه ای مهمی در پایداری گنبد و مهار نیروهای جانبی ایفا می کردند. طراحی آن ها به گونه ای بوده که علاوه بر زیبایی بصری و تکمیل حجم کلی بنا به افزایش مقاومت سازه در برابر بارهای مختلف از جمله بارهای ناشی از زلزله کمک کنند.

تزیینات گنبد سلطانیه

تزیینات به کار رفته در گنبد سلطانیه یکی از غنی ترین و متنوع ترین نمونه های تزیینات معماری در دوره ایلخانی و تاریخ هنر اسلامی ایران است. این تزیینات شامل کاشی کاری گچ بری نقاشی و کتیبه نگاری است که در بخش های مختلف بنا از نمای خارجی گنبد و مناره ها گرفته تا دیوارهای داخلی گنبدخانه و تربت خانه به کار رفته اند. استفاده از رنگ های زنده به ویژه فیروزه ای و لاجوردی در کاشی کاری زیبایی خیره کننده ای به بنا بخشیده است. نقش ها و طرح های به کار رفته در تزیینات اغلب شامل نقوش هندسی اسلیمی و گیاهی است که با دقت و ظرافت فراوان اجرا شده اند. کتیبه های قرآنی و نام های مقدس نیز بخش مهمی از تزیینات را تشکیل می دهند و بار معنایی عمیقی به فضا می بخشند. نکته جالب توجه وجود دو لایه تزییناتی در برخی قسمت ها است که نشان دهنده تغییراتی در طرح های اولیه و پوشاندن لایه اول با گچ و اجرای تزیینات جدید بر روی آن است.

استفاده از نقش های اسلامی

نقوش اسلامی از جمله نقوش هندسی اسلیمی و خطی بخش عمده ای از تزیینات گنبد سلطانیه را تشکیل می دهند. نقوش هندسی با تکرار و ترکیب اشکال پایه مانند مربع دایره و ستاره طرح های پیچیده و زیبایی را ایجاد کرده اند که نمادی از نظم و وحدت در جهان هستی است. نقوش اسلیمی با خطوط منحنی و پیچان خود که شبیه به شاخ و برگ گیاهان هستند احساس رشد حیات و پویایی را منتقل می کنند. این نقوش اغلب به صورت درهم تنیده و نامتناهی ترسیم شده اند که نمادی از بی کرانگی خداوند است. کتیبه ها شامل آیات قرآنی احادیث نام های الهی و نام های ائمه اطهار نیز بخش مهمی از نقوش اسلامی هستند که با خطوط زیبا و در ترکیب با کاشی کاری و گچ بری اجرا شده اند. استفاده گسترده از این نقوش در گنبد سلطانیه نشان دهنده هویت اسلامی بنا و اهمیت مفاهیم مذهبی در طراحی و تزیین آن است.

به کار بردن رنگ آبی

رنگ آبی به ویژه طیف های مختلف آن از فیروزه ای روشن تا لاجوردی تیره رنگ غالب در تزیینات کاشی کاری گنبد سلطانیه است. این رنگ به طور گسترده در پوشش خارجی گنبد مناره ها ایوان ها و بخش هایی از دیوارهای داخلی به کار رفته است. رنگ آبی در هنر اسلامی نمادی از آسمان الوهیت آرامش و پاکی محسوب می شود. استفاده از این رنگ در پوشش گنبد که نمادی از آسمان و عالم بالا است بسیار معنادار است. ترکیب رنگ آبی با آجر قرمز بدنه بنا کنتراست زیبایی ایجاد کرده و جلوه بصری خیره کننده ای به بنا می بخشد. کیفیت و ماندگاری رنگ های آبی به کار رفته در کاشی کاری گنبد سلطانیه با توجه به تکنولوژی رنگ سازی در آن دوره بسیار قابل توجه است و نشان دهنده مهارت بالای هنرمندان و صنعتگران آن زمان است. این رنگ هویت بصری خاصی به گنبد سلطانیه بخشیده و آن را از سایر بناهای تاریخی متمایز می کند.

بهره بردن از تزیینات چوبی

در بخش هایی از بنای گنبد سلطانیه به ویژه در درها و پنجره ها از تزیینات چوبی استفاده شده است. این تزیینات اغلب شامل کنده کاری ها و مشبک کاری های ظریف بر روی چوب هستند که نقوش هندسی و گیاهی را به نمایش می گذارند. جنس چوب به کار رفته چوب ساج است که به دلیل مقاومت بالا در برابر رطوبت و موریانه انتخاب مناسبی برای استفاده در بناهای تاریخی بوده است. گفته می شود چوب ساج مورد نیاز برای تزیینات گنبد سلطانیه از مناطقی مانند لبنان و هند به سلطانیه منتقل شده است. نکته جالب توجه در ساخت این تزیینات چوبی عدم استفاده از میخ برای اتصال قطعات است و قطعات چوب با استفاده از روش های اتصال سنتی و کام و زبانه به هم متصل شده اند که نشان دهنده مهارت بالای نجاران و صنعتگران آن دوره است. تزیینات چوبی گرمی و زیبایی خاصی به فضاهای داخلی بنا می بخشند و مکمل تزیینات کاشی کاری و گچ بری هستند.

کتیبه های موجود در گنبد سلطانیه

کتیبه ها بخش مهمی از تزیینات گنبد سلطانیه را تشکیل می دهند و حاوی اطلاعات ارزشمند تاریخی مذهبی و هنری هستند. این کتیبه ها با خطوط مختلف از جمله خط کوفی و ثلث و با استفاده از تکنیک های مختلف مانند کاشی کاری گچ بری و نقاشی اجرا شده اند. محتوای کتیبه ها اغلب شامل آیات قرآنی به ویژه آیاتی که به عظمت خداوند توحید نبوت و امامت اشاره دارند احادیث نام های الهی نام پیامبر اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) و همچنین نام سلطان محمد خدابنده و القاب او است. از جمله کتیبه های مهم می توان به کتیبه سوره فتح در دور تا دور طبقه همکف آیت الکرسی بالای درب ورودی سوره توحید در ایوان طبقه اول و آیاتی از سوره های انبیاء ملک و مؤمنون در بدنه بنا اشاره کرد. وجود نام های علی و محمد و نمادهایی مانند لوگوی اتحاد (احتمالاً اشاره به اتحاد اسلامی یا اتحاد بین دو مذهب شیعه و سنی) در کتیبه ها نشان دهنده باورها و رویکردهای مذهبی سلطان و دوره ایلخانی است. کتیبه ها نه تنها جنبه تزیینی دارند بلکه حامل پیام های مهمی هستند و به درک بهتر تاریخ و فرهنگ دوره ساخت بنا کمک می کنند.

رموز و عجایب گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه علاوه بر زیبایی های معماری و تزیینی حاوی رموز و عجایبی است که آن را از سایر بناهای تاریخی متمایز می کند و کنجکاوی پژوهشگران را برمی انگیزد. این رموز شامل استفاده مکرر از اعداد خاص در طراحی وجود ساعت آفتابی در سازه بنا و مفاهیم عددی و هندسی نهفته در تزیینات و معماری است. این عجایب نشان دهنده دانش عمیق معماران و سازندگان بنا در زمینه های ریاضیات نجوم و نمادشناسی است. درک این رموز نیازمند تحلیل دقیق ابعاد تناسبات و تزیینات بنا و ارتباط آن ها با باورها و دانش زمان ساخت است. این بخش از مقاله به بررسی برخی از مهم ترین رموز و عجایب کشف شده در گنبد سلطانیه می پردازد و تلاش می کند تا پرده از اسرار پنهان این شاهکار معماری بردارد.

راز استفاده از عدد 8

یکی از بارزترین رموز در گنبد سلطانیه تکرار مکرر عدد 8 در طراحی آن است. پلان اصلی بنا هشت ضلعی است هشت ایوان ورودی دارد و در ابتدا هشت مناره در اطراف آن قرار داشته است. استفاده از عدد 8 در معماری اسلامی کمتر رایج است و معمولاً از اعداد مقدس مانند 7 یا 12 استفاده می شود. دلایل مختلفی برای انتخاب عدد 8 در این بنا مطرح شده است. برخی معتقدند که این عدد به دلیل ارتباط احتمالی با ساعت آفتابی بنا و تقسیم بندی روز مورد استفاده قرار گرفته است. نظریه دیگر ارتباط آن با هشت در بهشت است که در متون اسلامی به آن اشاره شده است. همچنین برخی پژوهشگران بر این باورند که استفاده از هشت ضلعی به دلیل پایداری و استحکام بیشتر این شکل در سازه های گنبدی بوده است. هرچند دلیل قطعی و واحدی برای انتخاب عدد 8 وجود ندارد اما تکرار آن در بخش های مختلف بنا نشان دهنده اهمیت نمادین یا کاربردی آن برای معماران و سفارش دهنده بنا است.

ساعت آفتابی گنبد سلطانیه

برخی پژوهشگران معتقدند که در سازه گنبد سلطانیه یک ساعت آفتابی هوشمندانه تعبیه شده است که امکان تشخیص زمان را برای ساکنان شهر فراهم می کرده است. این ساعت آفتابی با استفاده از نور ورودی از پنجره های بزرگ و کوچک تعبیه شده در بدنه گنبدخانه عمل می کرده است. گفته می شود که نور ورودی از پنجره های بزرگ زمان اذان ظهر را مشخص می کرده در حالی که نور ورودی از پنجره های کوچک تر نشان دهنده حدود دقیقه بوده است. همچنین در طول شب امکان تشخیص زمان با مشاهده ستارگان از طریق این پنجره ها وجود داشته است. این قابلیت نشان دهنده دانش بالای معماران در زمینه نجوم و کاربرد آن در معماری است و اهمیت تشخیص دقیق زمان برای انجام فرایض مذهبی را در آن دوره نشان می دهد. اگرچه نحوه دقیق عملکرد این ساعت آفتابی و جزئیات آن به طور کامل مشخص نیست اما وجود چنین قابلیتی در یک بنای تاریخی یکی از عجایب و رموز گنبد سلطانیه محسوب می شود.

تأویل مفاهیم عددی و رموز هندسی نهفته در تزئینات و معماری گنبد سلطانیه

فراتر از استفاده از عدد 8 تزیینات و معماری گنبد سلطانیه سرشار از مفاهیم عددی و رموز هندسی پنهان است که ریشه در دانش ریاضیات نجوم عرفان و فلسفه اسلامی دارد. تناسبات دقیق ابعادی در بخش های مختلف بنا استفاده از اشکال هندسی مقدس در نقوش و تکرار معنادار برخی اعداد در کتیبه ها و طرح ها همگی نشان دهنده برنامه ریزی دقیق و هدفمند در طراحی این بنا هستند. برای مثال برخی پژوهشگران ارتباطی میان ابعاد بنا و اعداد مرتبط با حروف ابجد و نام های مقدس یافته اند. همچنین نقوش هندسی پیچیده در تزیینات اغلب بر اساس اصول ریاضی و هندسی پیشرفته طراحی شده اند و نمادی از نظم کیهانی و وحدت وجود هستند. تأویل این مفاهیم عددی و رموز هندسی نیازمند دانش تخصصی در زمینه های مختلف و تحلیل میان رشته ای است. این رموز نشان می دهند که گنبد سلطانیه تنها یک سازه فیزیکی نیست بلکه متنی بصری است که حامل پیام های عمیق فلسفی و عرفانی است.

سازه های از میان رفته گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه که امروزه مشاهده می شود تنها بخشی از مجموعه بزرگتر و باشکوه تری بوده که در زمان ساخت در شهر سلطانیه وجود داشته است. این مجموعه شامل سازه های دیگری مانند ساختمان های اطراف ارگ سلطنتی یک حصار عظیم با 16 بارو و برج و یک خندق برای محافظت از شهر بوده است. متأسفانه بسیاری از این سازه ها در طول تاریخ به دلیل عوامل طبیعی مانند زلزله و عوامل انسانی مانند تخریب عمدی (مانند تخریب بخشی از کتیبه ها به دستور میرانشاه پسر تیمور لنگ) از بین رفته اند و امروزه تنها بقایایی از آن ها باقی مانده است. همچنین در اطراف گنبد مکان هایی عام المنفعه یا ابواب البر وجود داشته که کاربری های مختلفی داشته اند و امروزه اثری از آن ها نیست. وجود مسجد با محراب گچ بری شده در بخش جنوبی گنبد نیز نشان می دهد که بناهای مهم دیگری در کنار آرامگاه اصلی وجود داشته اند. شناخت این سازه های از میان رفته به درک کامل تر از عظمت و وسعت مجموعه گنبد سلطانیه در زمان اوج خود کمک می کند.

ثبت ملی و جهانی گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه به دلیل ارزش های بی نظیر تاریخی معماری و هنری خود در فهرست مهم ترین آثار تاریخی ایران و جهان به ثبت رسیده است. این بنا ابتدا در تاریخ 15 دی ماه سال 1310 هجری شمسی با شماره 166 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ثبت ملی گامی مهم در جهت حفاظت و نگهداری از این میراث ارزشمند بود. سال ها بعد با توجه به اهمیت جهانی گنبد سلطانیه و تأثیر آن بر معماری جهان تلاش هایی برای ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو آغاز شد. سرانجام در تاریخ 24 تیرماه سال 1384 هجری شمسی (مصادف با 15 جولای 2005 میلادی) گنبد سلطانیه به عنوان هفتمین اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. دلایل ثبت جهانی این بنا شامل تبادل ارزش های بشری در زمینه پیشرفت معماری و تکنولوژی ساخت تأثیر بر برنامه ریزی شهری و چشم اندازهای فرهنگی و اهمیت آن به عنوان نمونه ای منحصر به فرد از معماری دوره ایلخانی است. این ثبت جهانی بر اهمیت حفاظت از این شاهکار معماری برای نسل های آینده تأکید دارد.

بهترین زمان برای سفر به زنجان و بازدید از گنبد سلطانیه

شهر سلطانیه و استان زنجان در منطقه ای با آب و هوای کوهستانی قرار دارند که زمستان های بسیار سرد و پربرف و تابستان های نسبتاً خنک و معتدل دارند. با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه بهترین زمان برای سفر به زنجان و بازدید از گنبد سلطانیه فصل بهار و تابستان است. ماه های اردیبهشت تا مرداد آب و هوای بسیار دلپذیر و مناسبی برای گشت و گذار و بازدید از جاذبه های تاریخی و طبیعی منطقه دارند. در این فصول طبیعت اطراف نیز سرسبز و زیبا است. فصل پاییز به ویژه ماه های مهر و آبان نیز با رنگ های زیبای پاییزی زمان مناسبی برای سفر می تواند باشد هرچند هوا کمی خنک تر است. فصل زمستان به دلیل سرمای شدید بارش برف و احتمال یخبندان جاده ها زمان مناسبی برای سفر به این منطقه نیست و بازدید از گنبد سلطانیه در این فصل ممکن است دشوار باشد. بنابراین برای تجربه بهتر و لذت بردن کامل از بازدید برنامه ریزی سفر در فصول گرم تر سال توصیه می شود.

مسیر دسترسی به گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه در استان زنجان و در مسیر اتوبان قزوین به زنجان قرار دارد. دسترسی به این بنا نسبتاً آسان است. اگر با خودروی شخصی سفر می کنید می توانید از اتوبان قزوین-زنجان استفاده کرده و پس از طی مسافتی حدود 45 کیلومتر از شهر زنجان به سمت جنوب شرق به شهر سلطانیه برسید. در شهر سلطانیه گنبد در مرکز شهر و در میدانی به نام میدان علامه حلی واقع شده است. آدرس دقیق تر آن: استان زنجان شهر سلطانیه میدان علامه حلی بلوار علامه حلی خیابان گنبد است. تابلوهای راهنما در مسیر و در داخل شهر شما را به سمت گنبد هدایت خواهند کرد. اگر از وسایل حمل و نقل عمومی استفاده می کنید می توانید از اتوبوس های بین شهری که در مسیر قزوین-زنجان تردد می کنند استفاده کرده و در شهر سلطانیه پیاده شوید. همچنین امکان استفاده از تاکسی های بین شهری از زنجان به سلطانیه نیز وجود دارد. پس از رسیدن به شهر سلطانیه دسترسی به گنبد به دلیل قرارگیری آن در مرکز شهر آسان خواهد بود.

ساعات بازدید از گنبد سلطانیه

ساعات بازدید از گنبد سلطانیه در فصول مختلف سال و ایام تعطیل ممکن است متفاوت باشد. به طور معمول مجموعه های تاریخی مانند گنبد سلطانیه در نیمه اول سال (بهار و تابستان) ساعات بازدید طولانی تری دارند و در نیمه دوم سال (پاییز و زمستان) ساعات بازدید کوتاه تر است. همچنین در ایام تعطیل رسمی به ویژه تعطیلات نوروز ممکن است ساعت بازدید تغییر کند. برای اطلاع دقیق از ساعات بازدید در زمان سفرتان بهتر است قبل از مراجعه اطلاعات به روز را از طریق وب سایت های رسمی میراث فرهنگی استان زنجان یا تماس با مجموعه گنبد سلطانیه استعلام کنید. معمولاً مجموعه های تاریخی در ساعات اولیه صبح بازگشایی می شوند و تا اواخر بعدازظهر یا اوایل غروب پذیرای بازدیدکنندگان هستند. در نظر داشته باشید که برای بازدید کامل از تمام بخش های بنا و لذت بردن از فضا و تزیینات آن حداقل 1 تا 2 ساعت زمان نیاز خواهید داشت.

آیا گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان است؟

بسیاری از منابع گنبد سلطانیه را بزرگترین گنبد آجری جهان می دانند هرچند برخی نیز گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره در فلورانس را بزرگتر می دانند. اما گنبد سلطانیه قطعاً یکی از بزرگترین و مهم ترین گنبدهای آجری در تاریخ معماری جهان است.

شهر سلطانیه چگونه شکل گرفت؟

شهر سلطانیه در دوره ایلخانی و به دستور ارغون خان و سپس به طور جدی تر به دستور سلطان محمد خدابنده به عنوان پایتخت جدید ایلخانان ساخته شد و در زمان خود شهری بزرگ و مهم بود.

چرا گنبد سلطانیه ساخته شد؟

گنبد سلطانیه عمدتاً به عنوان آرامگاه سلطان محمد خدابنده ساخته شد. همچنین نیاتی مانند انتقال پیکر ائمه و کاربری های مذهبی آموزشی و حکومتی نیز در ساخت آن دخیل بوده اند.

گنبد سلطانیه در کدام شهر قرار دارد؟

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه در استان زنجان در شمال غرب ایران قرار دارد.

راز عدد 8 در گنبد سلطانیه چیست؟

دلیل قطعی استفاده مکرر از عدد 8 مشخص نیست. نظریاتی مانند ارتباط با ساعت آفتابی هشت در بهشت یا استحکام سازه ای مطرح شده اند.

ساعت آفتابی گنبد سلطانیه چگونه کار می کند؟

برخی پژوهشگران معتقدند نور ورودی از پنجره ها زمان روز را نشان می داده و امکان تشخیص زمان اذان ظهر و حدود دقیقه را فراهم می کرده است.

بهترین زمان برای بازدید از گنبد سلطانیه چه فصلی است؟

بهترین زمان بازدید از گنبد سلطانیه فصول بهار و تابستان (اردیبهشت تا مرداد) است که هوا معتدل و دلپذیر است. پاییز نیز برای بازدید مناسب است.

هزینه و ساعت بازدید از گنبد سلطانیه چقدر است؟

ساعات و هزینه بازدید بسته به فصل و ایام تعطیل متفاوت است. توصیه می شود قبل از مراجعه برای اطلاع از جزئیات به روز با مجموعه تماس بگیرید یا وب سایت های رسمی را بررسی کنید.