چند نمونه فعل مضارع: راهنمای جامع ساخت، کاربرد و مثال های متنوع فعل مضارع در فارسی

فعل مضارع یکی از افعال پرکاربرد در زبان فارسی است که به عملی در زمان حال یا آینده اشاره دارد. درک عمیق از ساختار و کاربردهای مختلف آن، برای تسلط بر زبان فارسی ضروری است. در این مقاله، به کاوش در چهار نوع اصلی فعل مضارع می پردازیم: اخباری، التزامی، ساده و مستمر، و با مثال های فراوان و کاربردی، به خواننده در شناخت و به کارگیری صحیح این افعال یاری رسانده می شود.

زبان فارسی، با قدمت دیرینه و غنای مثال زدنی خود، همواره پذیرای دانش آموزان، دانشجویان، فارسی آموزان و علاقه مندان به ادبیات و دستور بوده است. یکی از مهم ترین بخش های دستور زبان، بحث فعل و زمان های آن است که در میان این زمان ها، فعل مضارع نقش حیاتی در بیان رویدادها، عادات و احتمالات زمان حال و آینده ایفا می کند. این مقاله به دنبال آن است تا با رویکردی گام به گام و با تمرکز بر ارائه نمونه های عینی و ملموس، به مخاطب کمک کند تا درک جامعی از این بُعد مهم از زبان فارسی به دست آورد. هر بخش با تعاریف دقیق، فرمول های ساخت، جداول صرف، و مثال هایی از متون ادبی و کاربردهای روزمره همراه خواهد بود تا مسیر یادگیری را هموارتر سازد.

فعل مضارع در زبان فارسی: ستون فقرات بیان حال و آینده

فعل مضارع، فعلی است که به انجام گرفتن کاری در زمان حال یا آینده دلالت می کند. این فعل، برخلاف فعل ماضی که به گذشته اشاره دارد، پویایی و استمرار یا احتمال وقوع عمل را در زمانی نزدیک یا همین لحظه نشان می دهد. شناخت دقیق انواع آن نه تنها برای دانش آموزان و دانشجویان ضروری است، بلکه فارسی آموزان غیرفارسی زبان و حتی معلمان و اساتید نیز می توانند از آن به عنوان یک مرجع جامع بهره ببرند.

در زبان فارسی، فعل مضارع به چهار دسته اصلی تقسیم می شود که هر یک ویژگی ها و کاربردهای خاص خود را دارد: فعل مضارع اخباری، فعل مضارع التزامی، فعل مضارع ساده و فعل مضارع مستمر. این تقسیم بندی به ما کمک می کند تا ظرایف معنایی و زمانی را در بیان مقصود خود به درستی رعایت کنیم. در ادامه، به تفصیل هر یک از این انواع فعل مضارع بررسی می شود تا خواننده با ساختار، صرف، کاربردها و تفاوت های ظریف آن ها آشنا شود.

انواع فعل مضارع: سفری به دنیای افعال جاری

۱. مضارع اخباری: گزارش حقیقت یا عملی در جریان

فعل مضارع اخباری، رایج ترین نوع فعل مضارع در زبان فارسی است و به وقوع حتمی یک عمل یا حالت در زمان حال یا آینده اشاره دارد. این نوع فعل، معمولاً برای بیان حقایق، عادات، کارهای روزمره یا رویدادهایی که با قطعیت در جریان هستند، مورد استفاده قرار می گیرد.

ساختار مضارع اخباری:

مضارع اخباری از ترکیب پیشوند «می‍»، بن مضارع فعل اصلی و شناسه های فعلی ساخته می شود. شناسه ها در هر صیغه، فاعل فعل را مشخص می کنند.

• فرمول: «می‍» + بن مضارع + شناسه (ـَ م، ی، ـَ د، یم، ید، ـَ ند)

به عنوان مثال، برای صرف فعل «خواندن» در زمان مضارع اخباری، جدول زیر ارائه می شود:

شخص و شمار	«می‍» + بن مضارع + شناسه	فعل مضارع اخباری از مصدر «خواندن»
اول شخص مفرد	می + خوان + ـَ م	می خوانم
دوم شخص مفرد	می + خوان + ی	می خوانی
سوم شخص مفرد	می + خوان + ـَ د	می خواند
اول شخص جمع	می + خوان + یم	می خوانیم
دوم شخص جمع	می + خوان + ید	می خوانید
سوم شخص جمع	می + خوان + ـَ ند	می خوانند

کاربردهای مضارع اخباری:

مضارع اخباری دارای کاربردهای متنوعی است که در ادامه به برخی از مهمترین آن ها اشاره می شود:

• بیان عمل مستمر در زمان حال: «من هر روز صبح می دوم.»
• بیان حقایق کلی و قوانین طبیعی: «خورشید هر روز از شرق طلوع می کند.»
• بیان عادات و کارهای تکراری: «او همیشه به قول خود عمل می کند.»
• اشاره به آینده ای نزدیک و قطعی (با قید زمان): «فردا به شمال می رویم.»
• در جملات شرطی (بخش اصلی جمله): «اگر درس می خوانی، موفق می شوی.»

مثال هایی از مضارع اخباری:

در جملات و متون ادبی، می توان نمونه های فراوانی از فعل مضارع اخباری را مشاهده کرد:

• «این روزها هوا خیلی خوب است؛ هر روز صبح به پارک می روم.»
• «کودکان در حیاط مدرسه بازی می کنند.»
• «اگر باران می بارد، چتر با خودت ببر.»
• «کشاورزان هر سال، گندم می کارند.»
• «او همیشه حقیقت را می گوید.»

بر سر هر موی مشتاقان زبان دیگر است / کز خدا دیدار می جویند هر لیل و نهار (عبدالقادر گیلانی)

در این بیت، «می جویند» به عملی مستمر و همیشگی اشاره دارد.

فاش می گویم و از گفته خود دلشادم / بنده عشقم و از هر دو جهان آزادم (حافظ)

«می گویم» نیز بیانگر یک حقیقت یا وضعیت جاری در زمان حال است.

ساخت مضارع اخباری منفی:

برای منفی کردن فعل مضارع اخباری، پیشوند «ن‍ـ» منفی ساز را به ابتدای پیشوند «می» اضافه می کنیم:

• فرمول: «ن‍ـ» + «می‍» + بن مضارع + شناسه

برای مثال، صرف فعل «نوشتن» در حالت منفی به صورت زیر است:

شخص و شمار	فعل مضارع اخباری مثبت	فعل مضارع اخباری منفی
اول شخص مفرد	می نویسم	نمی نویسم
دوم شخص مفرد	می نویسی	نمی نویسی
سوم شخص مفرد	می نویسد	نمی نویسد
اول شخص جمع	می نویسیم	نمی نویسیم
دوم شخص جمع	می نویسید	نمی نویسید
سوم شخص جمع	می نویسند	نمی نویسند

ساخت مضارع اخباری مجهول:

فعل مضارع اخباری مجهول، عملی را نشان می دهد که فاعل آن مشخص نیست یا تأکید بر خود عمل است تا فاعل. این فعل با استفاده از صفت مفعولی و فعل کمکی «شدن» ساخته می شود:

• فرمول: صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + «می‍» + بن مضارع «شدن» (شو) + شناسه

برای مثال، صرف فعل «راندن» به صورت مضارع اخباری مجهول:

شخص و شمار	مضارع اخباری معلوم (مثبت)	مضارع اخباری مجهول (مثبت)
اول شخص مفرد	می رانم	رانده می شوم
دوم شخص مفرد	می رانی	رانده می شوی
سوم شخص مفرد	می راند	رانده می شود
اول شخص جمع	می رانیم	رانده می شویم
دوم شخص جمع	می رانید	رانده می شوید
سوم شخص جمع	می رانند	رانده می شوند

۲. مضارع التزامی: وجهی از آرزو، شک و الزام

فعل مضارع التزامی، برخلاف مضارع اخباری، بر قطعیت عمل دلالت ندارد و بیشتر برای بیان تردید، آرزو، تمنا، شرط، الزام، احتمال یا التزام به کار می رود. این فعل، دروازه ای به سوی دنیای امکانات و احتمالات در زبان فارسی است.

ساختار مضارع التزامی:

مضارع التزامی از ترکیب پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع فعل اصلی و شناسه های فعلی ساخته می شود. نکته مهم در این ساختار، تغییر شکل «ب‍ـ» در برخی موارد است.

• فرمول: «ب‍ـ» + بن مضارع + شناسه (ـَ م، ی، ـَ د، یم، ید، ـَ ند)

نکات تلفظی مربوط به پیشوند «ب‍ـ»:

• اگر بن فعل با مصوت «آ» آغاز شود، «ب‍ـ» به «بی‍ـ» تبدیل می شود (مانند: بیاورم).
• اگر اولین هجای بن فعل دارای مصوت «ـُ» باشد، «ب‍ـ» در گفتار به «بُ‍ـ» تلفظ می شود (مانند: بُخورم).
• در سایر موارد، «ب‍ـ» به صورت «بِ‍ـ» تلفظ می شود (مانند: بِخوانم).

برای مثال، صرف فعل «نوشتن» در زمان مضارع التزامی، جدول زیر ارائه می شود:

شخص و شمار	«ب‍ـ» + بن مضارع + شناسه	فعل مضارع التزامی از مصدر «نوشتن»
اول شخص مفرد	ب‍ـ + نویس + ـَ م	بنویسم
دوم شخص مفرد	ب‍ـ + نویس + ی	بنویسی
سوم شخص مفرد	ب‍ـ + نویس + ـَ د	بنویسد
اول شخص جمع	ب‍ـ + نویس + یم	بنویسیم
دوم شخص جمع	ب‍ـ + نویس + ید	بنویسید
سوم شخص جمع	ب‍ـ + نویس + ـَ ند	بنویسند

کاربردهای مضارع التزامی:

مضارع التزامی در موقعیت های مختلفی به کار می رود که برخی از آن ها عبارتند از:

• بیان شک و احتمال: «شاید او فردا بیاید.»
• بیان آرزو و تمنا: «کاش باران ببارد و زمین سبز شود.»
• پس از افعال یا کلمات دال بر اراده، لزوم، امکان (باید، شاید، ممکن است، لازم است): «لازم است که هر چه زودتر به کار خود پایان دهیم.»
• در جملات شرطی (جمله پایه یا پیرو): «اگر خوب درس بخوانی، قبول می شوی.»

مثال هایی از مضارع التزامی:

مثال هایی از کاربرد مضارع التزامی در جملات و متون ادبی:

• «اگر بخواهی در مسابقه شرکت کنی، باید تمرین کنی.»
• «امیدوارم همه خوش و سلامت باشند.»
• «ممکن است او تا فردا ظهر برسد.»
• «باید به حرف بزرگترها گوش دهیم.»

بس کس کو گیرد و نبخشد، هرگز! / بس کس کو گیرد و ببخشد، سرمد (منوچهری)

«نبخشد» و «ببخشد» در اینجا فعل های التزامی هستند که بر احتمال یا آرزو دلالت دارند.

اگر برنخیزد، روا کی بود / کز این چرخ کژ بخت پیدا شود (فردوسی)

«نخیزد» و «بود» نیز نمونه هایی از مضارع التزامی با مفهوم شرطی هستند.

ساخت مضارع التزامی منفی:

برای منفی کردن فعل مضارع التزامی، پیشوند «ب‍ـ» حذف شده و «ن‍ـ» منفی ساز به ابتدای بن مضارع فعل اصلی اضافه می شود.

• فرمول: «ن‍ـ» + بن مضارع + شناسه

مثال صرف فعل «نوشتن» در حالت منفی:

شخص و شمار	فعل مضارع التزامی مثبت	فعل مضارع التزامی منفی
اول شخص مفرد	بنویسم	ننویسم
دوم شخص مفرد	بنویسی	ننویسی
سوم شخص مفرد	بنویسد	ننویسد
اول شخص جمع	بنویسیم	ننویسیم
دوم شخص جمع	بنویسید	ننویسید
سوم شخص جمع	بنویسند	ننویسند

نکته مهم: ساختار مضارع ساده منفی و مضارع التزامی منفی کاملاً یکسان است (مانند: «نروم»، «نمی دانم»). تشخیص آن ها در جمله به معنا و مفهوم کلی جمله بستگی دارد.

ساخت مضارع التزامی مجهول:

مضارع التزامی مجهول نیز با صفت مفعولی فعل اصلی و فعل کمکی «شدن» ساخته می شود، اما با پیشوند «ب‍ـ».

• فرمول: صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + «ب‍ـ» + بن مضارع «شدن» (شو) + شناسه

برای مثال، صرف فعل «راندن» به صورت مضارع التزامی مجهول:

شخص و شمار	مضارع التزامی معلوم (مثبت)	مضارع التزامی مجهول (مثبت)
اول شخص مفرد	برانم	رانده بشوم
دوم شخص مفرد	برانی	رانده بشوی
سوم شخص مفرد	براند	رانده بشود
اول شخص جمع	برانیم	رانده بشویم
دوم شخص جمع	برانید	رانده بشوید
سوم شخص جمع	برانند	رانده بشوند

۳. مضارع ساده: ریشه ای در گذشته، حیاتی در حال

فعل مضارع ساده، شکلی از فعل مضارع است که بدون پیشوند «می‍» یا «ب‍» ظاهر می شود. در فارسی معیار امروزی، کاربرد آن بسیار محدود است و عمده ترین کاربرد آن با مصدر «داشتن» دیده می شود. در مقابل، در فارسی کهن، مضارع ساده کاربرد بسیار گسترده تری داشته و می توانست به جای مضارع اخباری یا التزامی نیز به کار رود.

ساختار مضارع ساده:

مضارع ساده از ترکیب مستقیم بن مضارع فعل اصلی و شناسه های فعلی تشکیل می شود.

• فرمول: بن مضارع + شناسه (ـَ م، ی، ـَ د، یم، ید، ـَ ند)

برای مثال، صرف فعل «داشتن» (تنها کاربرد رایج در فارسی معیار) و «رفتن» (در فارسی کهن) در زمان مضارع ساده:

شخص و شمار	مضارع ساده «داشتن» (معیار)	مضارع ساده «رفتن» (کهن)
اول شخص مفرد	دارم	روم
دوم شخص مفرد	داری	روی
سوم شخص مفرد	دارد	رود
اول شخص جمع	داریم	رویم
دوم شخص جمع	دارید	روید
سوم شخص جمع	دارند	روند

کاربردهای مضارع ساده:

کاربردهای فعل مضارع ساده در فارسی امروز بسیار محدود و بیشتر به صورت زیر است:

• نقش فعل اصلی (فقط با مصدر «داشتن»): «من یک کتاب دارم.»
• در ساخت برخی افعال (مانند ماضی التزامی، آینده، مضارع مستمر): «گفته باشند»، «خواهم دید»، «دارند می شنوند.»
• جایگزین مضارع اخباری یا التزامی در فارسی کهن: «شما هر چه گویم (می گویم) ز من بشنوید.» (فردوسی) / «اگر گویم (بگویم) آری و دل زان تهی…» (فردوسی)

مثال هایی از مضارع ساده:

برخی نمونه های کاربردی و ادبی از مضارع ساده:

• «آنها یک خانه بزرگ دارند.»
• «شما وقت کافی برای انجام این کار دارید.»

اگر چه پارسی نامند این ها / ولی در هند زادند از زمین ها (امیر خسرو دهلوی)

«نامند» در اینجا به معنای «می نامند» و به صورت مضارع اخباری به کار رفته است.

فریبیم و گوییم هر گونه ای / میان اندرون نیست واژونه ای (فردوسی)

«گوییم» نیز به معنای «می گوییم» و کاربرد مضارع اخباری دارد.

ساخت مضارع ساده منفی:

برای منفی کردن مضارع ساده، پیشوند «ن‍ـ» منفی ساز به ابتدای بن مضارع فعل اضافه می شود.

• فرمول: «ن‍ـ» + بن مضارع + شناسه

مثال صرف فعل «داشتن» در حالت منفی:

شخص و شمار	فعل مضارع ساده مثبت	فعل مضارع ساده منفی
اول شخص مفرد	دارم	ندارم
دوم شخص مفرد	داری	نداری
سوم شخص مفرد	دارد	ندارد
اول شخص جمع	داریم	نداریم
دوم شخص جمع	دارید	ندارید
سوم شخص جمع	دارند	ندارند

ساخت مضارع ساده مجهول:

مضارع ساده مجهول از صفت مفعولی فعل اصلی و بن مضارع «شدن» و شناسه فعلی ساخته می شود.

• فرمول: صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + بن مضارع «شدن» (شو) + شناسه

برای مثال، صرف فعل «گفتن» به صورت مضارع ساده مجهول:

شخص و شمار	مضارع ساده معلوم (مثبت)	مضارع ساده مجهول (مثبت)
اول شخص مفرد	گویم (کهن)	گفته شوم
دوم شخص مفرد	گویی (کهن)	گفته شوی
سوم شخص مفرد	گوید (کهن)	گفته شود
اول شخص جمع	گوییم (کهن)	گفته شویم
دوم شخص جمع	گویید (کهن)	گفته شوید
سوم شخص جمع	گویند (کهن)	گفته شوند

نکته: از مصدر «داشتن»، فعل مضارع ساده مجهول ساخته نمی شود.

۴. مضارع مستمر (ملموس): در حال حرکت، در شرف وقوع

فعل مضارع مستمر، که گاهی «ملموس» نیز نامیده می شود، نشان دهنده عملی است که در لحظه صحبت کردن به طور پیوسته در حال وقوع است یا به زودی آغاز خواهد شد (در شرف وقوع). این ساختار نسبتاً جدیدتر است و در فارسی معاصر به وجود آمده است. این فعل حس پویایی و حضور در لحظه را به خواننده منتقل می کند و به او اجازه می دهد عمل را در حال رخ دادن تصور کند.

ساختار مضارع مستمر:

فعل مضارع مستمر از ترکیب فعل کمکی «داشتن» (به صورت مضارع ساده) و فعل اصلی (به صورت مضارع اخباری) ساخته می شود.

• فرمول: فعل «داشتن» (بن مضارع + شناسه) + «می‍» + بن مضارع فعل اصلی + شناسه

نکته: فعل «داشتن» در این ساختار نقش فعل کمکی دارد و خود فعل اصلی محسوب نمی شود.

برای مثال، صرف فعل «نوشتن» به صورت مضارع مستمر:

شخص و شمار	فعل مضارع مستمر از مصدر «نوشتن»
اول شخص مفرد	دارم می نویسم
دوم شخص مفرد	داری می نویسی
سوم شخص مفرد	دارد می نویسد
اول شخص جمع	داریم می نویسیم
دوم شخص جمع	دارید می نویسید
سوم شخص جمع	دارند می نویسند

کاربردهای مضارع مستمر: افعال تداومی و لحظه ای

مضارع مستمر عمدتاً دو کاربرد مهم دارد که درک آن ها به شناخت افعال تداومی و لحظه ای بستگی دارد:

• افعال تداومی: به اعمالی اشاره دارند که در طول زمان و طی یک بازه زمانی رخ می دهند و معنای استمرار دارند (مانند: خواندن، نوشتن، دیدن، شنیدن). وقتی این افعال به صورت مضارع مستمر به کار می روند، نشان دهنده «در حال وقوع بودن» یک رویداد هستند.
  • مثال: «او دارد می خواند.» (به این معنی که او هم اکنون در حال خواندن است و عمل ادامه دارد.)
• افعال لحظه ای: به اعمالی اشاره دارند که در یک لحظه کوتاه رخ می دهند و تداوم ندارند (مانند: افتادن، رسیدن، شکستن، مردن). وقتی این افعال به صورت مضارع مستمر به کار می روند، نشان دهنده «در شرف وقوع بودن» یک رویداد هستند.
  • مثال: «کمک! دارم می افتم.» (به این معنی که هنوز نیفتاده ام، اما در آستانه افتادن هستم.)

مثال هایی از مضارع مستمر:

نمونه هایی از کاربرد مضارع مستمر در جملات:

• «بچه ها دارند بازی می کنند.» (تداومی: عمل در حال انجام است.)
• «قطار دارد می رسد.» (لحظه ای: عمل در شرف وقوع است.)
• «خورشید دارد غروب می کند.» (تداومی: عمل به آرامی و در طول زمان رخ می دهد.)
• «ماشین دارد خراب می شود.» (لحظه ای: عمل قریب الوقوع است.)
• «من دارم به دانشگاه می روم.» (تداومی: عمل در حال حرکت و ادامه یافتن است.)

ساخت مضارع مستمر منفی:

در فارسی معیار، فعل های مضارع مستمر به ندرت به صورت منفی به کار می روند. معمولاً برای بیان مفهوم منفی، از فعل مضارع اخباری منفی به جای آن استفاده می شود. به این معنا که فعل کمکی «داشتن» در ساختار مضارع مستمر، حذف شده و تنها فعل اصلی به صورت مضارع اخباری منفی می آید.

• مثال: به جای «دارم نمی نویسم»، از «نمی نویسم» استفاده می شود.

برای مثال، صرف فعل «نوشتن» به صورت مضارع مستمر و معادل منفی آن:

شخص و شمار	فعل مضارع مستمر	معادل منفی (مضارع اخباری منفی)
اول شخص مفرد	دارم می نویسم	نمی نویسم
دوم شخص مفرد	داری می نویسی	نمی نویسی
سوم شخص مفرد	دارد می نویسد	نمی نویسد
اول شخص جمع	داریم می نویسیم	نمی نویسیم
دوم شخص جمع	دارید می نویسید	نمی نویسید
سوم شخص جمع	دارند می نویسند	نمی نویسند

ساخت مضارع مستمر مجهول:

مضارع مستمر مجهول نیز ساختار پیچیده تری دارد و مانند حالت معلوم آن، از فعل کمکی «داشتن» و بخش اصلی مجهول شده تشکیل می شود.

• فرمول: بن مضارع «دار» + شناسه + صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + «می‍» + بن مضارع «شدن» (شو) + شناسه

برای مثال، صرف فعل «فروختن» به صورت مضارع مستمر مجهول:

شخص و شمار	مضارع مستمر معلوم (مثبت)	مضارع مستمر مجهول (مثبت)
اول شخص مفرد	دارم می فروشم	دارم فروخته می شوم
دوم شخص مفرد	داری می فروشی	داری فروخته می شوی
سوم شخص مفرد	دارد می فروشد	دارد فروخته می شود
اول شخص جمع	داریم می فروشیم	داریم فروخته می شویم
دوم شخص جمع	دارید می فروشید	دارید فروخته می شوید
سوم شخص جمع	دارند می فروشند	دارند فروخته می شوند

چگونه انواع فعل مضارع را در جمله ها تشخیص دهیم؟

تشخیص صحیح انواع فعل مضارع در جمله، کلیدی برای درک معنای دقیق و روان خوانی متن است. در حالی که ساختار افعال، راهنمای اصلی ماست، نشانه های دیگری نیز می توانند به این تشخیص کمک کنند. با تمرین و مشاهده، می توان به سادگی به این مهارت دست یافت و ظرایف معنایی هر جمله را کشف کرد.

کلیدهای تشخیص:

• پیشوندها:
  • «می‍» نشانه مضارع اخباری (مانند: می روم).
  • «ب‍ـ» نشانه مضارع التزامی (مانند: بروم).
  • عدم وجود پیشوند، غالباً نشانه مضارع ساده است (مانند: دارم)، مگر در متون کهن.
  • «دار» + «می‍» نشانه مضارع مستمر (مانند: دارم می روم).
  • «ن‍ـ» در ابتدای افعال مضارع اخباری (نمی روم) و التزامی (نروم) نشانه منفی بودن است.
• معنا و مفهوم فعل در جمله:
  • اگر فعل بیانگر قطعیت، حقیقت یا استمرار باشد: مضارع اخباری.
  • اگر فعل بیانگر شک، آرزو، تمنا، الزام یا شرط باشد: مضارع التزامی.
  • اگر فعل به عملی در حال انجام یا در شرف وقوع اشاره کند: مضارع مستمر.
• قیدهای زمان و حالت:
  • قیدهایی مانند «شاید»، «احتمالاً»، «کاش» و «باید» معمولاً با مضارع التزامی همراه هستند.
  • قیدهایی مانند «هر روز»، «همیشه» یا «الان» اغلب با مضارع اخباری یا مستمر به کار می روند.
  • قیدهای زمان آینده (مانند: فردا، سال بعد) می توانند با مضارع اخباری یا التزامی همراه شوند تا به آینده دلالت کنند.
• نقش فعل در جملات شرطی:
  • در جملات شرطی، هم مضارع اخباری و هم التزامی می توانند به کار روند که نوع و جایگاه هر کدام، به نوع شرط و مفهوم مورد نظر بستگی دارد.
• فعل های کمکی:
  • حضور فعل «داشتن» به عنوان فعل کمکی، شاخصه اصلی مضارع مستمر است.
  • فعل «شدن» در ساختار افعال مجهول کاربرد دارد.

وجه انواع فعل مضارع در فارسی:

وجه فعل، بیانگر قطعیت یا عدم قطعیت، و یا بیانگر امری بودن مفهوم جمله است. در مورد افعال مضارع نیز، وجوه مختلفی وجود دارد:

• مضارع اخباری و مستمر: این افعال دارای وجه اخباری هستند، به این معنا که وقوع عمل را با قطعیت بیان می کنند.
  • مثال: «او می نویسد.» (اخباری) / «او دارد می نویسد.» (مستمر)
• مضارع التزامی: این فعل دارای وجه التزامی است، یعنی وقوع عمل را با تردید، آرزو، یا الزام بیان می کند.
  • مثال: «شاید او بنویسد.» (التزامی)
• مضارع ساده: مضارع ساده می تواند هم وجه اخباری داشته باشد (در کاربرد عادی یا به جای اخباری) و هم وجه التزامی (در متون کهن و به جای التزامی).
  • مثال: «من کتاب دارم.» (اخباری) / «اگر گویم…» (التزامی، در متون کهن)

تفاوت های ساختاری و معنایی افعال مضارع

انواع فعل مضارع در زبان فارسی، هرچند همگی به زمان حال یا آینده اشاره دارند، اما در ساختار و بار معنایی خود تفاوت های کلیدی و مهمی را با خود حمل می کنند. این تفاوت ها به زبان ما این امکان را می دهند که ظرایف و جزئیات بیشتری را در بیان مقصود خود لحاظ کنیم. درک این تمایزها، به شما کمک می کند تا انتخاب دقیق تری در کاربرد افعال داشته باشید و پیام خود را با وضوح و صحت بیشتری منتقل کنید.

تفاوت های ساختاری:

در نگاه اول، تفاوت ها در پیشوندهای به کار رفته در هر فعل، خود را نشان می دهد. این پیشوندها به مثابه نشانه هایی هستند که هر نوع مضارع را از دیگری متمایز می کنند:

• مضارع ساده: این نوع فعل، بدون هیچ پیشوند خاصی، مستقیماً از بن مضارع و شناسه تشکیل می شود. سادگی ساختار آن، در فارسی امروز کمتر دیده می شود، مگر با فعل «داشتن».
  • مثال: «دارم» (بن مضارع: دار + شناسه: م)
• مضارع اخباری: با افزودن پیشوند «می‍» به ابتدای بن مضارع، ساخته می شود. این «می‍» نشانه ای از استمرار یا قطعیت است.
  • مثال: «می خوانم» (می + بن مضارع: خوان + شناسه: م)
• مضارع التزامی: پیشوند «ب‍ـ» که اغلب به صورت «بِ‍ـ» تلفظ می شود، ویژگی اصلی این نوع مضارع است. این «ب‍ـ» خود حامل معنای تردید، آرزو یا الزام است.
  • مثال: «بروم» (ب + بن مضارع: رو + شناسه: م)
• مضارع مستمر: این نوع فعل ترکیبی است و شامل فعل «داشتن» به عنوان فعل کمکی و سپس مضارع اخباری فعل اصلی است. این ساختار پیچیده تر، نشان دهنده تداوم یا وقوع قریب الوقوع عمل است.
  • مثال: «دارم می نویسم» (دارم + می نویسم)

تفاوت های معنایی:

علاوه بر تفاوت های ساختاری، هر نوع فعل مضارع بار معنایی خاصی را منتقل می کند که آن را از دیگری متمایز می سازد:

• مضارع ساده: در معنای خود نه استمرار دارد و نه تردید. بیشتر به وجود چیزی یا عمل در حال حاضر اشاره دارد، به خصوص در کاربرد امروزی با فعل «داشتن».
  • مثال: «من دارم وقت کافی.»
• مضارع اخباری: اصلی ترین ویژگی آن، بیان قطعیت و استمرار عمل در زمان حال یا آینده است. گویی خبری قطعی از وقوع چیزی می دهد.
  • مثال: «او هر روز کتاب می خواند.»
• مضارع التزامی: این فعل سرشار از معانی مربوط به شک، احتمال، آرزو، تمنا، شرط یا الزام است. بیانگر حالتی است که عمل ممکن است اتفاق بیفتد، آرزو می شود که اتفاق بیفتد، یا باید اتفاق بیفتد.
  • مثال: «شاید او بیاید.»
• مضارع مستمر: تأکید بر روند انجام کار در لحظه حال یا وقوع عمل در آینده ای بسیار نزدیک است. این فعل به ما کمک می کند تا عملی را در حال حرکت و پیشرفت تصور کنیم.
  • مثال: «او دارد کار می کند.»

درک این تفاوت ها، هم به صورت ساختاری و هم معنایی، به شما امکان می دهد تا نه تنها افعال مضارع را به درستی تشخیص دهید، بلکه آنها را به شیوه مناسب و با دقت لازم در گفتار و نوشتار خود به کار بگیرید.

نمونه های جامع افعال مضارع: یک مرجع سریع

برای مرور سریع و تسلط بیشتر بر انواع فعل مضارع، جدول زیر نمونه های متنوعی از چهار فعل پرکاربرد را در صیغه های مختلف، همراه با حالت های مثبت، منفی، معلوم و مجهول، به تصویر می کشد. این جدول می تواند به عنوان یک مرجع سریع برای دانشجویان و فارسی آموزان مورد استفاده قرار گیرد.

مصدر	نوع مضارع	صیغه	مثبت (معلوم)	منفی (معلوم)	مثبت (مجهول)	منفی (مجهول)
رفتن	اخباری	اول شخص مفرد	می روم	نمی روم	رانده می شوم	رانده نمی شوم
		سوم شخص جمع	می روند	نمی روند	رانده می شوند	رانده نمی شوند
	التزامی	اول شخص مفرد	بروم	نروم	رانده بشوم	رانده نشوم
		سوم شخص جمع	بروند	نروند	رانده بشوند	رانده نشوند
	ساده	اول شخص مفرد	روم (کهن)	نروم (کهن)	رانده شوم	رانده نشوم
		سوم شخص جمع	روند (کهن)	نروند (کهن)	رانده شوند	رانده نشوند
	مستمر	اول شخص مفرد	دارم می روم	نمی روم (معادل)	دارم رانده می شوم	دارم رانده نمی شوم (یا رانده نمی شوم)
		سوم شخص جمع	دارند می روند	نمی روند (معادل)	دارند رانده می شوند	دارند رانده نمی شوند (یا رانده نمی شوند)
گفتن	اخباری	اول شخص مفرد	می گویم	نمی گویم	گفته می شوم	گفته نمی شوم
		سوم شخص جمع	می گویند	نمی گویند	گفته می شوند	گفته نمی شوند
	التزامی	اول شخص مفرد	بگویم	نگویم	گفته بشوم	گفته نشوم
		سوم شخص جمع	بگویند	نگویند	گفته بشوند	گفته نشوند
	ساده	اول شخص مفرد	گویم (کهن)	نگویم (کهن)	گفته شوم	گفته نشوم
		سوم شخص جمع	گویند (کهن)	نگویند (کهن)	گفته شوند	گفته نشوند
	مستمر	اول شخص مفرد	دارم می گویم	نمی گویم (معادل)	دارم گفته می شوم	دارم گفته نمی شوم (یا گفته نمی شوم)
		سوم شخص جمع	دارند می گویند	نمی گویند (معادل)	دارند گفته می شوند	دارند گفته نمی شوند (یا گفته نمی شوند)
دیدن	اخباری	اول شخص مفرد	می بینم	نمی بینم	دیده می شوم	دیده نمی شوم
		سوم شخص جمع	می بینند	نمی بینند	دیده می شوند	دیده نمی شوند
	التزامی	اول شخص مفرد	ببینم	نبینم	دیده بشوم	دیده نشوم
		سوم شخص جمع	ببینند	نبینند	دیده بشوند	دیده نشوند
	ساده	اول شخص مفرد	بینم (کهن)	نبینم (کهن)	دیده شوم	دیده نشوم
		سوم شخص جمع	بینند (کهن)	نبینند (کهن)	دیده شوند	دیده نشوند
	مستمر	اول شخص مفرد	دارم می بینم	نمی بینم (معادل)	دارم دیده می شوم	دارم دیده نمی شوم (یا دیده نمی شوم)
		سوم شخص جمع	دارند می بینند	نمی بینند (معادل)	دارند دیده می شوند	دارند دیده نمی شوند (یا دیده نمی شوند)
خوردن	اخباری	اول شخص مفرد	می خورم	نمی خورم	خورده می شوم	خورده نمی شوم
		سوم شخص جمع	می خورند	نمی خورند	خورده می شوند	خورده نمی شوند
	التزامی	اول شخص مفرد	بخورم	نخورم	خورده بشوم	خورده نشوم
		سوم شخص جمع	بخورند	نخورند	خورده بشوند	خورده نشوند
	ساده	اول شخص مفرد	خورم (کهن)	نخورم (کهن)	خورده شوم	خورده نشوم
		سوم شخص جمع	خورند (کهن)	نخورند (کهن)	خورده شوند	خورده نشوند
	مستمر	اول شخص مفرد	دارم می خورم	نمی خورم (معادل)	دارم خورده می شوم	دارم خورده نمی شوم (یا خورده نمی شوم)
		سوم شخص جمع	دارند می خورند	نمی خورند (معادل)	دارند خورده می شوند	دارند خورده نمی شوند (یا خورده نمی شوند)

جمع بندی: تسلط بر زمان حال و آینده فارسی

سفر ما به دنیای فعل مضارع، چهار ایستگاه اصلی را در بر گرفت: مضارع اخباری که خبر از قطعیت و استمرار می دهد؛ مضارع التزامی که سایه ای از شک، آرزو و الزام را با خود دارد؛ مضارع ساده که ریشه هایش در فارسی کهن است و امروزه بیشتر با فعل «داشتن» به حیات خود ادامه می دهد؛ و نهایتاً مضارع مستمر که پویایی و لحظه حال را به تصویر می کشد.

شناخت دقیق این افعال، تنها به معنای دانستن ساختار آن ها نیست، بلکه درک عمیق از کاربردهای معنایی و تفاوت های ظریفشان، به ما کمک می کند تا به بیان سلیس و دقیقی در زبان فارسی دست یابیم. هر یک از این افعال، دریچه ای به سوی مفاهیم و حالات متنوعی هستند که می توانند تجربه ارتباطی ما را غنی تر سازند. با تمرین مستمر و مطالعه مثال های فراوان، تسلط بر این بخش مهم از دستور زبان فارسی دور از دسترس نخواهد بود. هرچه بیشتر با این افعال در متون مختلف روبرو شویم و آن ها را در گفتار و نوشتار خود به کار ببریم، بیشتر با ظرافت های آن ها آشنا خواهیم شد و مهارت خود را در استفاده صحیح از زبان فارسی ارتقا خواهیم بخشید.