راز های نهفته در برج لاجیم

برج لاجیم، این یادگار کهن در دل سوادکوه مازندران، سازه ای استوار است که کتیبه های دوگانه اش راز هویت واقعی صاحب آن را در پرده ای از ابهام فرو برده است. این بنای تاریخی، با معماری کم نظیر و حکاکی هایی که آمیزه ای از خطوط پهلوی و کوفی را به نمایش می گذارد، نه تنها به دلیل زیبایی اش شهرت دارد، بلکه به واسطه ابهامات و پرسش هایی که در طول قرن ها بی پاسخ مانده اند، به مکانی پررمز و راز تبدیل شده است.

برج لاجیم، در میان انبوه درختان و در پیچ و خم های جاده ای که به روستایی دورافتاده می رسد، ایستاده است. گویی این برج، با هر آجر و هر نقشی که بر پیکر آن نشسته، داستانی ناگفته را در سینه دارد. برای هر کسی که قدم در این سرزمین بکر می گذارد، لاجیم فراتر از یک بنای سنگی، نمادی از پایداری تاریخ در برابر گذر زمان است. از همان لحظه نخست که نگاه به کالبد آن می افتد، حس کنجکاوی برای کشف آنچه در لایه های پنهان آن نهفته است، بیدار می شود. این مقاله می کوشد تا با گشتی عمیق در این لایه ها، پرده از ابهامات و پرسش های برج لاجیم بردارد و سفری به قلب رازهای آن را برای خواننده رقم بزند.

برج لاجیم: دروازه ای به گذشته ای مبهم

موقعیت جغرافیایی و زیبایی های طبیعی پیرامون: لمس گنجینه ای پنهان

برج لاجیم، در روستایی به همین نام، در ارتفاعات شهرستان سوادکوه مازندران، چون نگینی درخشان جای گرفته است. سفر به لاجیم خود، تجربه ای پر از کشف و ماجراجویی است. جاده ای که از شهر زیرآب آغاز می شود و با پیچ وخم های خود از میان جنگل های انبوه و سبز می گذرد، هر بیننده ای را محو زیبایی های طبیعی مسیر می کند. با طی حدود ۲۷ کیلومتر، این جاده به گردنه ای مرتفع می رسد که چشم اندازی بی نظیر از چمنزارها و بوته زارهای وسیع را پیش رو می گذارد. در میان این دشت گسترده، منطقه ای شبه جزیره ای بدون پوشش بوته ای، که از سه طرف مشرف به پرتگاه های عمیق است، برج لاجیم را در آغوش خود گرفته است. راه دیگر دسترسی به این برج، از طریق جنگل و فرعی ای است که در کیلومتر دهم جاده ساری به کیاسر قرار دارد. همین موقعیت دورافتاده و پنهان در قلب طبیعت، به <اسرار برج لاجیم> بعدی افزوده است؛ گویی این برج از ابتدا قصد داشته است که خود را از چشم های کنجکاو پنهان نگه دارد.

هوای معتدل بهار و تابستان، درختان سرسبز و صدای دلنشین طبیعت، بازدید از این مکان را به یک سفر به یادماندنی تبدیل می کند. گویی قدم گذاشتن در این منطقه، همچون لمس گنجینه ای پنهان است که هر گوشه اش داستانی از زمان های دور را نجوا می کند. ترکیب گردشگری تاریخی با طبیعت گردی در این نقطه، تجربه ای یگانه را برای گردشگران رقم می زند.

کالبد یک راز: معرفی کلی بنا

برج لاجیم با ارتفاعی در حدود ۱۸ متر و قطر خارجی تقریباً ۵ متر، نمادی از مهارت های معماری ایران در دوران اسلامی اولیه است. این بنای استوانه ای شکل، با استفاده از آجرهای پخته و ملاط ساروج ساخته شده است؛ مصالحی که نشان دهنده استحکام و دوام ساخت و سازهای آن دوران هستند. ورودی برج در سمت شرقی آن قرار دارد و سادگی و ظرافت، از ویژگی های بارز معماری آن به شمار می رود. برج لاجیم دارای یک گنبد دوپوش است؛ پوش درونی آن کاملاً گرد و ساده است، در حالی که پوش بیرونی به شکلی رک یا مخروطی طراحی شده است. این سبک معماری، در کنار تزیینات آجری و قطاربندی هایی که در پای گنبد دیده می شود، آن را به اثری <معماری برج لاجیم> دوران سامانیان و آل زیار تبدیل کرده است.

هر بخش از این برج، از بدنه اصلی آجری اش که با نقوش هندسی و کتیبه ها تزیین شده، تا گنبد ساده اما هماهنگش، پرسش هایی را در ذهن بیننده ایجاد می کند. گویی هر خط و خمی بر روی این برج، نمادی از چیزی پنهان است که هنوز به طور کامل کشف نشده. این کالبد سنگی، بیش از آنکه صرفاً یک سازه باشد، خود <رمز و راز برج لاجیم> است، محفظه ای برای داستان های ناگفته و حقایق مبهمی که تاریخ در دل خود پنهان کرده است.

هویت صاحب برج: معماهای ابدی کتیبه ها

کتیبه های دوگانه: زبان هایی از گذشته و حال

یکی از بزرگترین <راز های نهفته در برج لاجیم> وجود کتیبه های دوگانه بر بدنه آن است: کتیبه هایی به خط کوفی (عربی اسلامی) و کتیبه هایی به خط پهلوی (ایرانی پیش از اسلام یا ساسانی). این دو کتیبه به شکلی هنرمندانه و زیبا با آجرهای تراش خورده بر زمینه ای از گچ سفید حک شده و دورتادور بنا را فرا گرفته اند. اهمیت تاریخی این پدیده در این است که برج لاجیم در قرن پنجم هجری قمری، یعنی زمانی که ایران در حال گذار عمیق فرهنگی و مذهبی از دوران ساسانی به دوران اسلامی بود، ساخته شده است. وجود همزمان این دو خط و زبان بر روی یک بنا، یک معمای بزرگ تاریخی را مطرح می کند.

چرا در دوره ای که زبان و خط عربی، به تدریج جایگزین زبان و خط پهلوی می شد، سازندگان این برج تصمیم به استفاده از هر دو خط گرفته اند؟ آیا این نشان دهنده نوعی <ابهامات برج لاجیم> در حفظ ریشه های باستانی در کنار پذیرش فرهنگ جدید بوده است؟ یا این امر بیانگر هویت و جایگاه خاص صاحب بنا بوده که همزمان به هر دو فرهنگ تعلق خاطر داشته است؟ برخی پژوهشگران معتقدند این پدیده، نمادی از پایداری فرهنگ ایرانی و تلاش برای حفظ هویت ملی در برابر تغییرات گسترده فرهنگی است. اما همچنان، دلیل اصلی این ترکیب خطوط، <معنای کتیبه های لاجیم> و ابعاد واقعی این گذار فرهنگی، همچنان در هاله ای از ابهام باقی مانده و به یکی از جذاب ترین <اسرار برج لاجیم> برای محققان تبدیل شده است.

معمای نام ها و القاب: چه کسی در اینجا خفته است؟

بر اساس کتیبه کوفی موجود بر برج لاجیم، نام صاحب بنا به صراحت ذکر شده است: کیا ابوالفوارس شهریار بن العباس بن شهریار مولی امیرالمؤمنین. این کتیبه همچنین تاریخ ساخت بنا را سال ۴۱۳ هجری قمری و سازنده آن را الحسن بن علی اعلام می کند. با این حال، منابع تاریخی دیگری وجود دارند که این برج را آرامگاه سپهبد شروین بن سرخاب می دانند؛ سرداری از دوران سامانیان و آل باوند که نقش مهمی در تاریخ طبرستان داشته است. این تناقض در هویت فرد دفن شده، یکی دیگر از <راز های نهفته در برج لاجیم> را شکل می دهد.

آیا کیا ابوالفوارس شهریار همان شروین بن سرخاب است و این دو نام به یک فرد اشاره دارند؟ یا این برج برای فرد دیگری ساخته شده و هویت واقعی فرد دفن شده در آن، همچنان محل بحث و گمانه زنی است؟ عبارت مولی امیرالمؤمنین نیز بر پیچیدگی این معما می افزاید. آیا این عنوان نشان دهنده ارتباط مستقیم با خلفای عباسی در بغداد بوده است؟ یا صرفاً یک لقب نمادین برای ابراز وفاداری مذهبی به خلافت؟ <مقبره شروین بن سرخاب>، اگر واقعاً اینجا باشد، چرا با این ابهامات هویتی روبروست؟ این پرسش ها همچنان بی جواب مانده اند و پژوهشگران را به کنکاش عمیق تری در <تاریخچه برج لاجیم> و ارتباط آن با خاندان های محلی آل زیار و باوندیان سوق می دهند.

کاربرد مبهم: آرامگاه، رصدخانه یا پناهگاه امن؟

اگرچه برج لاجیم عمدتاً به عنوان یک آرامگاه شناخته می شود، اما برخی از ویژگی های آن، پرسش هایی را درباره کاربری اصلی این بنا مطرح می کنند. موقعیت استراتژیک برج بر روی یک شبه جزیره طبیعی، مشرف به پرتگاه های عمیق و وجود خندقی عظیم در حاشیه پرتگاه ها، نشان دهنده این است که در گذشته، یک قلعه وسیع و پراهمیت در این مکان وجود داشته است. این شواهد، فرضیه کاربری دفاعی و نظامی برای برج لاجیم را تقویت می کند. آیا برج صرفاً یک مقبره بوده، یا در کنار آن، نقش یک برج دیدبانی، پناهگاه یا حتی مکانی برای رصد ستارگان را ایفا می کرده است؟

عجیب تر آنکه، برخلاف سنت رایج اسلامی در ساخت آرامگاه ها، هیچ جسدی به طور قطع و حتمی در بررسی های باستان شناسی در داخل این برج یافت نشده است. این حقیقت، بر <ابهامات برج لاجیم> می افزاید و این سوال را پیش می کشد که آیا مقبره بودن آن صرفاً یک عنوان افتخاری بوده یا اینکه جسد اصلی در مکانی دیگر یا در سرداب های پنهان دفن شده است؟ همانطور که آندره گدار، باستان شناس فرانسوی در بازدید خود در سال ۱۹۳۳ میلادی، از وجود دیوار قطوری در نزدیکی برج سخن گفته که بقایای قلعه ای عظیم تر بوده، این نظریه تقویت می شود که برج لاجیم شاید بخشی از یک مجموعه دفاعی بزرگتر بوده است. این واقعیت که هنوز هیچ جسدی به طور قطعی در آن یافت نشده، این <رمز و راز برج لاجیم> را پیچیده تر می کند و به جنبه های سحرآمیز آن می افزاید.

برج لاجیم، با کتیبه های دوگانه پهلوی و کوفی و معمای هویت صاحبش، تنها یک بنا نیست؛ بلکه نمادی زنده از پایداری فرهنگ و پرسش هایی است که تاریخ هنوز به آن ها پاسخی نداده است.

معماری پنهان و نمادهای سربه مهر

هندسه رازآلود: هنر و طراحی در برج

معماری برج لاجیم فراتر از یک سازه صرف، خود شامل لایه هایی از <راز های نهفته در برج لاجیم> است. طراحی استوانه ای شکل آن، که در بالا به گنبدی دوپوش ختم می شود، از ویژگی های منحصر به فرد معماری آن دوران است. این بنا با دقت و ظرافتی مثال زدنی ساخته شده است. قطاربندی ها و تزیینات آجری بر روی بدنه خارجی برج، هرچند ساده به نظر می رسند، اما نشان دهنده دانش عمیق هنرمندان آن زمان در به کارگیری هندسه و نمادها هستند.

آیا تناسبات هندسی خاصی در طراحی برج به کار رفته که دارای معنای نمادین یا نجومی باشند؟ در گذشته، بسیاری از بناهای مذهبی و آرامگاه ها با توجه به موقعیت ستارگان و اصول کیهان شناسی طراحی می شدند. ممکن است برج لاجیم نیز از این قاعده مستثنی نبوده باشد و در طراحی آن، رازهایی از دانش نجوم یا فلسفه باستانی نهفته باشد که هنوز گشوده نشده اند. هرچند که پژوهش های دقیق در این زمینه هنوز به نتایج قاطعی نرسیده اند، اما زیبایی و دقت در اجرای این جزئیات، همواره بر حس رمزآلود بودن این بنا می افزاید. گویی معماران آن دوران، با هر آجر، نه تنها یک سازه، بلکه یک پیام سر به مهر را برای نسل های آینده گذاشته اند.

حفره های ناشناخته و دالان های پنهان: فراتر از دید

در میان <افسانه های محلی برج لاجیم> و فرضیات مطرح شده توسط باستان شناسان و مردم بومی، همواره گمانه زنی هایی درباره وجود بخش های مخفی، سرداب ها یا دالان های پنهان در زیر یا اطراف برج لاجیم مطرح بوده است. برخی معتقدند که ممکن است ورودی های مخفی یا فضاهایی برای نگهداری گنجینه یا مدارک تاریخی در زیر این بنا وجود داشته باشد که هنوز کشف نشده اند. این فرضیات، هرچند با شواهد قطعی همراه نیستند و بیشتر در قلمرو <روایت های مردمی و باورهای محلی> جای می گیرند، اما بر جذابیت و حس رمزآلود بودن برج می افزایند.

در حفاری ها و مرمت های مختلفی که در طول سالیان متمادی بر روی برج لاجیم انجام شده، برخی از این شایعات مورد بررسی قرار گرفته اند. اگرچه تاکنون هیچ دالان یا سرداب مخفی بزرگی کشف نشده است، اما این گمانه زنی ها همچنان به قوت خود باقی هستند و ذهن بازدیدکنندگان را به چالش می کشند. تصور وجود فضاهایی دست نخورده در زیر یک بنای تاریخی، همواره هیجان انگیز است و به برج لاجیم بعدی از رازآلودی می بخشد که فراتر از آن چیزی است که با چشم دیده می شود. شاید روزی، این گمانه زنی ها به واقعیت بپیوندند و حفره ای جدید، <راز های نهفته در برج لاجیم> را برملا کند.

نگاهی به مرمت ها: پرده برداری یا افزودن به رمز و راز؟

برج لاجیم در طول تاریخ خود بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است که برخی از این مرمت ها به طور مستند ثبت شده اند. انجمن آثار ملی ایران در سال ۱۳۳۷ خورشیدی، با وجود دشواری های دسترسی و شرایط جوی نامساعد، کار تعمیر بنا را آغاز کرد و در سال ۱۳۳۸، مرمت بر روی داربست های چوبی انجام شد. پس از آن نیز، تا پیش از سال ۱۳۸۲ و تا به امروز، اقدامات مرمتی متعددی توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان مازندران صورت گرفته است.

این مرمت ها شامل بازسازی گنبد، مرمت قطاربندی ها، احداث ناکش در پای بنا، پاکسازی و بهبود فضای اطراف، مرمت آجرهای فرسوده، برداشت بندکشی های سیمانی و بندکشی مجدد با ملات همگون و از بین بردن گلسنگ ها و علف ها از بدنه برج بوده است. اما سوال اینجاست که آیا این مرمت ها به کشف <راز های نهفته در برج لاجیم> منجر شده اند یا گاهی ناخواسته به ابهامات آن افزوده اند؟ آیا در حین این بازسازی ها، اطلاعات جدیدی به دست آمده که ماهیت واقعی برج را روشن تر کند؟ برخی معتقدند که هر مرمت، هرچند برای حفظ بنا ضروری است، اما ممکن است بخشی از اصالت و داستان های ناگفته آن را نیز تحت تأثیر قرار دهد. با این حال، حفظ این بنای ارزشمند برای نسل های آینده، اولویت اصلی بوده و هست.

افسانه ها، باورها و حقیقت های مبهم

طنین افسانه های محلی: از گبری ها تا امامزاده عبدالله

برج لاجیم، همانند بسیاری از بناهای کهن در ایران، در طول قرن ها با <روایت های مردمی و باورهای محلی> درآمیخته است. یکی از جذاب ترین این <افسانه های محلی برج لاجیم> که توسط بومیان منطقه نقل می شود، داستان بلعیده شدن گبری ها توسط زمین در اطراف برج است. این روایت حاکی از آن است که روزی گبری ها (واژه ای که در آن دوره در طبرستان به غیرمسلمانان اطلاق می شد) قصد تخریب بنا را داشتند. آن ها شروع به تخریب برج از پایین کردند و نزدیک ظهر برای استراحت به زیر یکی از درختان مجاور (درخت آزاد) رفتند. اما ناگهان زمین دهان باز کرد و آن ها را بلعید. این داستان، که آندره گدار نیز در سفرنامه خود به آن اشاره کرده، به حس تقدس و مرموز بودن برج در باورهای محلی افزوده است و آن را به مکانی ورای تصورات عادی تبدیل کرده است.

علاوه بر این، متأسفانه برج لاجیم به اشتباه به عنوان مقبره امامزاده عبدالله نیز مشهور است. این باور غلط، که احتمالاً در طول زمان و به دلیل عدم آگاهی کامل از <تاریخچه برج لاجیم> شکل گرفته، باعث شده است که برخی از مردم به قصد زیارت و با گمان مذهبی بودن، به این مکان مراجعه کنند. این اشتباه در هویت یابی، اهمیت آگاهی بخشی دقیق و صحیح درباره این بنای تاریخی را دوچندان می کند تا <اهمیت فرهنگی و تاریخی برج لاجیم> واقعی آن، که نمادی از دوران گذار فرهنگی و معماری ایرانی است، حفظ شود. افسانه ها و باورها، هرچند فاقد سندیت علمی باشند، اما بخش جدایی ناپذیری از جذابیت اینگونه بناها هستند که <رمز و راز برج لاجیم> را عمیق تر می کنند.

پژوهش های ناتمام: انتظار برای کشف های تازه

با وجود تمام تحقیقات و بررسی هایی که تاکنون بر روی برج لاجیم صورت گرفته است، هنوز بسیاری از <سوالاتی که هنوز پاسخ نگرفته اند> و <ابهامات برج لاجیم> پابرجا هستند. ماهیت دقیق خاندان ابوالفوارس شهریار و ارتباط او با سلسله های باوندی و آل زیار، جزئیات بیشتر درباره دانش معماری و نمادگرایی به کار رفته در بنا، و کشف شواهد قطعی تر درباره کاربری های چندگانه احتمالی برج، از جمله مواردی هستند که نیاز به <تحقیقات باستان شناسی برج لاجیم> عمیق تر دارند.

باستان شناسان و تاریخ دانان همچنان به دنبال کشف شواهد جدید و رمزگشایی کامل از <کتیبه های پهلوی و کوفی برج لاجیم> هستند. هر یافته جدید، می تواند پرده از بخش دیگری از <راز های نهفته در برج لاجیم> بردارد و تصویر کامل تری از این بنا و دوران تاریخی آن ارائه دهد. این پژوهش های در جریان، امید به کشف های تازه در آینده را زنده نگه می دارند. شاید در آینده ای نه چندان دور، با تکنیک های پیشرفته تر باستان شناسی، رازهایی آشکار شوند که اکنون حتی تصور آن ها نیز دشوار است. این انتظار برای کشف، خود بخشی از جذابیت همیشگی برج لاجیم است.

لاجیم: میراثی جاودان با رازهایی برای نسل ها

جایگاه برج در میراث فرهنگی ایران

برج لاجیم، نه تنها به دلیل <معماری برج لاجیم> منحصر به فردش و <راز های نهفته در برج لاجیم>، بلکه به عنوان نمادی زنده از <تاریخچه برج لاجیم> و فرهنگ غنی ایران، جایگاه ویژه ای در میراث ملی کشورمان دارد. این بنا، شاهدی بر مهارت های بی نظیر معماران و هنرمندان دوران سامانیان و اوایل دوره اسلامی است. وجود همزمان کتیبه های پهلوی و کوفی، برج لاجیم را به یکی از معدود بناهای تاریخی تبدیل کرده که نمادی از ترکیب و گذار فرهنگی ایران از دوران پیش از اسلام به دوران اسلامی است. این برج، تصویری روشن از آمیزش هنر، دین و فرهنگ در یک دوره حساس تاریخی را به نمایش می گذارد و به همین دلیل، به عنصری کلیدی در شناخت گذشته ما تبدیل شده است.

حفاظت از برج لاجیم، فراتر از حفظ یک سازه سنگی است؛ <اهمیت فرهنگی و تاریخی برج لاجیم> آن در حفظ یک دوره مهم از تاریخ و تمدن این سرزمین نهفته است. این برج، همچون یک کتاب نانوشته است که هر بازدیدکننده، می تواند سطرهایی از آن را کشف کند و با تاریخ پرشکوه و پیچیده ایران ارتباط برقرار کند. پاسداری از این میراث، وظیفه جمعی ماست تا داستان های نهفته در آن به نسل های آینده نیز منتقل شود.

پتانسیل گردشگری رازآلود: دعوت به ماجراجویی

موقعیت <روستای لاجیم سوادکوه> در دل طبیعت بکر مازندران، همراه با <راز های نهفته در برج لاجیم>، آن را به مقصدی بی نظیر برای گردشگران ماجراجو و علاقه مندان به میراث فرهنگی تبدیل کرده است. این برج، به دلیل ابهامات تاریخی، کتیبه های مرموز و افسانه های محلی، جذابیت خاصی برای کسانی دارد که به دنبال تجربه های عمیق تر و فکری تر از سفر هستند. بازدید از لاجیم، تنها یک سفر تفریحی نیست؛ بلکه فرصتی برای غرق شدن در دنیای تاریخ، باستان شناسی و رمزگشایی از گذشته است.

برای کسانی که به دنبال <جاذبه های تاریخی مازندران> با داستانی متفاوت هستند، برج لاجیم انتخابی ایده آل است. اینجا جایی است که می توانید همزمان از طبیعت زیبا لذت ببرید و در سکوت و آرامش، به اسرار قرون گذشته فکر کنید. این برج، پتانسیل بالایی برای توسعه گردشگری رمزآلود دارد؛ جایی که کنجکاوی و حس کشف، محرک اصلی سفر هستند. هر گردشگری که به این منطقه قدم می گذارد، به نوعی خود را در داستان های این برج شریک می بیند و سفری فراتر از صرفاً بازدید از یک بنا را تجربه می کند.

برج لاجیم، دعوتی است به کشف و ماجراجویی؛ هر آجرش داستانی از تاریخ و هر سکوتش رمزی ناگفته دارد که انتظار گشایش می کشد.

حفاظت از معمای تاریخ: یک مسئولیت جمعی

برج لاجیم، به دلیل قدمت و اهمیت تاریخی اش، نیاز به مراقبت و حفاظت مستمر دارد. فرسایش طبیعی، عوامل انسانی و حتی عدم آگاهی کافی می تواند به این بنای ارزشمند آسیب برساند. از این رو، <حفاظت از معمای تاریخ> لاجیم، یک مسئولیت جمعی است که بر عهده مسئولان میراث فرهنگی، جوامع محلی و البته بازدیدکنندگان است. رعایت نکات مربوط به حفظ محیط زیست و احترام به بناهای تاریخی، از اولین قدم ها برای تضمین پایداری این میراث برای نسل های آینده است.

تشویق به بازدید مسئولانه از این بنا، به معنای درک <اهمیت فرهنگی و تاریخی برج لاجیم> و کمک به حفظ آن است. برخی از <راز های نهفته در برج لاجیم> شاید هرگز به طور کامل فاش نشوند و همین امر بر جذابیت و رمزآلود بودن آن می افزاید. این برج، نمادی از گذار و پایداری است و اجازه دهیم این رازها نیز بخشی از هویت جاودانه آن باقی بمانند. با گام هایی کوچک اما مداوم، می توانیم اطمینان حاصل کنیم که این نگین سوادکوه، همچنان استوار بر جای خود باقی بماند و داستان های خود را به گوش آیندگان برساند.

نتیجه گیری: برج لاجیم، معمای جاودان تاریخ

برج لاجیم، با قامت استوار خود در دل طبیعت زیبای سوادکوه، فراتر از یک سازه آجری است؛ این بنا یک معمای تاریخی زنده است که <راز های نهفته در برج لاجیم> آن، از هویت مبهم صاحبش در میان کتیبه های پهلوی و کوفی گرفته تا کاربری های احتمالی اش فراتر از یک آرامگاه، همواره ذهن پژوهشگران و گردشگران را به خود مشغول کرده است. این تضاد و همزیستی زبان ها و فرهنگ ها، در کنار عدم کشف قطعی جسد و حضور افسانه های محلی، لاجیم را به یک گنجینه <رمز و راز برج لاجیم> تبدیل کرده است.

لاجیم، نمادی از مهارت های معماری و آمیزش فرهنگ ها در ایران باستان و اسلامی است. این برج، گواه پایداری هویت ایرانی در برابر تغییرات زمان است و هر بازدیدکننده ای را به تأمل در این اسرار دعوت می کند. اگرچه شاید تمام رازهای لاجیم هرگز فاش نشوند، اما همین ابهامات هستند که این بنا را جذاب تر و ماندگارتر می سازند. برج لاجیم، بی شک یکی از ارزشمندترین میراث های فرهنگی ماست که هر بار با نگاهی تازه به آن، می توان ابعاد جدیدی از تاریخ پرفراز و نشیب این سرزمین را کشف کرد.