شاخص ها و روش های تحلیل بودجه پژوهشی

در یک پژوهش بررسی شد؛

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری آنا اولویت گذاری و تخصیص منابع به پژوهش فرایندی مجرد از بالا به پایین یا فرمول بندی شده برای تمام زمان ها و مکان ها نیست. این فرایند مجموعه ای به غایت پیچیده است که از درون مذاکره های گوناگون در متن های اجتماعی گوناگون شکل می گیرد و متغیر های متعددی همچون انتظار های بازیگران منافع آنها قول و قرار ها و ظرفیت های بالقوه و نامتعین در صورت بندی آن نقش ایفا می کنند.

آرش موسوی (استادیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور ) در مقاله ای با عنوان «بررسی شاخص ها و روش های مبتنی بر دستورالعمل فراسکاتی در زمینه تحلیل بودجه پژوهشی» به این موضوع پرداخته اند که به دست دادن تحلیل مؤثری از این فرایند پیچیده و دارای ابعاد در جهان واقعی در وهله اول نیازمند اتکاء بر چارچوبی نظری و روش شناسانه و انتخاب شاخص های توصیف کنند های براساس آن چارچوب نظری است که جریان منابع مالی در نظام پژوهش را با دقت و جامعیت رصد و تأثیرات این جریان مالی را بر جهان بیرون گزارش می کنند.

* شاخص های کلاسیک

در این پژوهش آمده است که محدوده شاخص های موردنظر در این بخش شامل آن دسته از متغیر های کمی در قلمرو مطالعات علم و فناوری است که با منابع مالی اختصاص داده شده به فعالیت های تحقیقاتی در ارتباط هستند و آنها را رصد می کنند. 

این پژوهش مطرح می کند که به عبارت دقیق تر هزینه های تحقیقاتی مجریان پژوهش سازمان های آموزش عالی موسسه های پژوهشی دولتی آزمایشگاه های خصوصی و نیز هزینه های تحقیقاتی سرچشمه گرفته از سازمان های دیگر به خصوص سازمان های عمومی را در این مقاله مدنظر قرار داده است.

نکته قابل ذکر در این پژوهش این است که این مجموعه از شاخص ها بخش بسیار مهمی از مجموعه شاخص ها در مطالعات علم و فناوری را تشکیل می دهند که با عنوان “شاخص های ورودی” مطرح هستند.

در این پژوهش آمده است که شاخص های ورودی البته به شکل تنها و جدا افتاده اهمیت چندانی ندارند. این شاخص ها به طور عمده با این هدف تعریف شدهاند که در نهایت با انواعی از شاخص های خروجی به عنوان مثال شاخص های مربوط به نرخ انتشار آثار علمی و یا با شاخص های اقتصادی تلفیق می شوند و اندازه هایی از نحوه عملکرد یا میزان بهره وری یک واحد پژوهشی و یا کل نظام پژوهشی کشور و نیز اندازه هایی از تأثیر فرایند های تحقیق و توسعه بر رشد اقتصادی را به دست می دهند.

* محدوديت های دستورالعمل فراسکاتی

به زعم این پژوهش دستورالعمل فراسکاتی در کنار برخورداری از سابقه ای نسبتاً موفق در هدایت و هماهنگی فعالیت های مرتبط با سنجش علم و فناوری در کشور های تحت پوشش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه نقاط ضعفی نیز دارد. 

در این پژوهش آمده است که این نقاط ضعف و محدودیت ها در ادبیات مرتبط با موضوع علم سنجی و تکنولوژیسنجی به اشکال مختلف مورد اشاره و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و هم اکنون درک نسبتاً خوبی در این زمینه در میان متخصصان مربوط وجود دارد.

* تحلیل شاخص ها در مطالعات علم و فناوری 

به زعم این پژوهش شاخص ها به طور کلی با دو سطح تحلیل در ارتباط هستند؛ اولین سطح تحلیل سازمان های تحقیقاتی منفرد را شامل می شود و دومین سطح دربرگیرنده کلیت اقتصاد ملی است. 

به طور کلی در این پژوهش به این نکته اشاره شده است که شاخص ها طیفی متنوع را از شاخص های ساده بهره وری تا شاخص های پیچیده اقتصادسنجی دربرمی گیرند. این شاخص ها به طور اساسی به دنبال ارائه گزارشی دقیق و مفصل از نحوه تأثیر فرایند های تحقیق و توسعه بر رشد اقتصادی هستند. 

در ادامه نتایج این پژوهش نشان می دهد که بررسی های تاریخی نشان می دهند که ملاحظات مربوط به تأثیر فرایند های تحقیق و توسعه بر اقتصاد و رشد اقتصادی بستر اصلی شکل گیری و توسعه دستورالعمل فراسکاتی بوده اند. 

در پایان این پژوهش آمده است که بحث های مرتبط با تابع تولید در علم اقتصاد یکی از مهمترین منابع الهام بخش در طراحی دستورالعمل فراسکاتی بوده است.

* شاخص ها و روش های اندازه گیری منابع پژوهشی

بحث های مطرح شده در این پژوهش نشان می دهند که شاخص ها و روش های اندازه گیری منابع پژوهشی چگونه در دهه ۶۰ میلادی نضج گرفتند و چه مسیری را تا روزگار حاضر طی کردند. ملاحظه کردیم که تاریخ مطالعات نظام مند در باب منابع پژوهشی با  نطفه بندی دستورالعمل فراسکاتی در سازمان همکاری اقتصادی و توسعه کار خود را آغاز کرد.

نکته قابل ذکر در این پژوهش این است که این دستورالعمل طی سالیان و دهه های بعدی بار ها مورد تجدیدنظر قرار گرفت و هر بار حوزه دربرگیرندگی آن افزایش بیشتری پیدا کرد. دستورالعمل فراسکاتی با وجود این تحولات همواره به چارچوب اساسی و اولیه خود وفادار ماند و فلسفه تمرکز بر دوتایی ورودی/خروجی را در رصد منابع مالی به شکل کلی و بنیادی در خود حفظ کرد.

در این پژوهش آمده است که آن چارچوب نظری که دستورالعمل فراسکاتی در متن آن توسعه یافت گسترش پیدا کرد و تثبیت شد. اینک سال هایی چند است که مورد چالش و نقد اصولی قرار گرفته است. همزمان با تحول دیدگاه اساسی در سیاست علم از رویکرد خطی به رویکرد سیستمی مشکلات ساختاری و فرضیه های خطی دستورالعمل فراسکاتی نیز حجاب از چهره برگرفتند و به طور گسترده نقد شدند.

به طور کلی در این پژوهش به این نکته اشاره شده است که  تأکید دستورالعمل بر استانداردسازی تنوع ها تمرکز انحصاری بر اندازه گیری کمی منابع مالی وارد شده به فرایند های تحقیق و توسعه و نادیده گرفتن روابط پیچیده میان بازیگران گوناگون مکانیسم ها و ابزار های اختصاص منابع و ویژگی های خاص فرایند های پژوهش و توسعه در متن های سازمانی مختلف بخشی از محدودیت های ساختاری آن را در معرض نمایش می گذارند.

در پایان نتایج این پژوهش نشان می دهد که این محدودیت های ساختاری در کنار مشکلات دیگری که به طور عمده ناشی از کیفیت آمار ها در پیمایش های واقعی بودند در مجموع باعث به وجود آمدن فعالیت های جدیدی برای توسعه رویکرد جدیدی به مسئله تحلیل مکانیسم های اختصاص بودجه پژوهشی شده اند.