یکی از منشی های من رفیقه لنین بود/ استالین از دیگر اطرافیان لنین کم فرهنگ تر بود/ لنین مرتب تکرار می کرد مرا بکشید
به گزارش خبرگزاری سرگرمی برای همه در اواخر پاییز ۱۳۵۸ خورشیدی بوریس سووارین یکی از بازماندگان انگشت شمار زمان انقلاب اکتبر روسیه طی یک گفت وگوی مفصل ابعاد تازه ای را درباره ی انقلاب اکتبر به ویژه شخصیت استالین افشا کرد. سووارین زاده ی سال ۱۸۹۵ در کی یف بود که همراه با خانواده اش به پاریس مهاجرت کرد. او از نزدیکان لنین تروتسکی و استالین بود در هنگام این گفت وگو ۸۴ سال داشت و در پاریس به سر می برد. او تنها بازمانده از پایه گذاران حزب کمونیست فرانسه و تنها کسی بود که لنین تروتسکی و استالین را به هنگام شرکت در بین الملل کمونیست لنین ۲۴-۱۹۲۱ مسکو شناخت. او به نمایندگی از حزب کمونیست فرانسه که خود از پایه گذارانش بود در این بین الملل شرکت کرد و در کادر رهبری آن قرار گرفت و چند سال در شوروی باقی ماند و با رهبران این کشور همکاری کرد.
سووارین در ۱۹۳۵ با عوان «استالین نظری تاریخی بر بلشویسم» نوشت و ۲۱ سال قبل از گزارش خروشچف درباره ی استالین در آن ناگفته های بسیاری را عیان کرد. مصاحبه با سووارین در ایامی انجام شد که مقارن بود با صدمین سال تولد استالین (۱۵ آذر ۱۲۵۷) و تروتسکی (۱۶ آبان ۱۲۵۸). مشروح این گفت وگو را که روز سوم دی ماه ۱۳۵۸ در روزنامه ی «بامداد امروز» نیز انعکاس یافت می خوانید:
نخستین برخورد شما با لنین چه زمانی بود؟
در ۱۹۱۶ آن موقع من بیست ویک ساله بودم و در هفته نامه ی «پوپولر دوپاری» که نشریه ای سوسیالیستی و صلح طلب بود کار می کردم. لنین ۴۷ ساله بود و در زوریخ به صورت تبعیدی زندگی می کرد. تروتسکی هم به فرانسه اخراج شده بود. من مقاله ای نوشتم با عنوان «به دوستان مان در سوئیس» و در آن از تروتسکی که لنین به حد افراط مورد انتقاد قرارش داده بود دفاع کردم. لنین هم با مقاله ای به نام «نامه ای سرگشاده به سووارین» جوابم را داد و در آن اتهامات خود را دنبال کرد. بدین ترتیب من و لنین قبل از آن که با هم ملاقات کنیم به جدالی قلمی پرداختیم.
شما در ۱۹۱۶ با تروتسکی در پاریس در اتحادیه ی فلزکاران خیابان «گرانژاوبل» محله ی دهم که محل تجمع سوسیالیست های انترناسیونالیست و صلح طلب بود ملاقات کردید. چه خاطره ای از تروتسکی در آن زمان دارید؟
او از همان موقع هنگامی که رشته ی سخن را در دست می گرفت بر شنوندگان خود تاثیر می گذاشت. واقعه ای را به یاد می آورم که یکی از نماینده ی سوسیالیست صلح طلب «پیر بریزون» را در برابر تروتسکی قرار داد. تروتسکی می خواست بداند آیا بریزون در مجلس فرانسه همچون «کارل لیب کنشت» [۱] در رایشتاگ آلمان علیه اعتبارات جنگ رای خواهد داد یا نه. بریزون از دادن پاسخ صریح طفره رفت و خود را پشت این دستاویز پنهان کرد که: «بستگی دارد به موقعیت جبهه» اگر آلمان ها به پیش روی خود به سمت پاریس ادامه دهند او نمی تواند با تلاش فرانسه برای دفاع ملی به مخالفت برخیزد. تروتسکی خشمگین شد. از جا برخاست و مثل دادستان انگشتش را به سمت بریزون اشاره رفت و فریاد کرد: «آها! چیزهای تازه! سوسیالیسم استراتژیک! باید فهمید: سوسیالیسم علمی به فراموشخانه انداخته شده است.»
دیگر تروتسکی را ندیدید تا ژوئن ۱۹۲۱ در کرملین به مناسبت سومین کنگره ی بین الملل کمونیست (کمینترن). در همین فرصت بود که برای نخستین بار با لنین ملاقات کردید.
در اولین گفت وگوی ما «گره گوار زینوویف» رئیس بین الملل کمونیست نیکلا بوخارین مرد شماره ی ۲ بین الملل و بلاکون که در ۱۹۱۹ مجارستان شورایی را اداره کرد نیز همراه لنین بودند. من هم با فرنان لوریو دبیر بین الملل حزب کمونیست فرانسه بودم. لوریو اولین سوسیالیست فرانسوی است که از ۱۹۱۶ به لنین پیوست. گفت وگوی ما در یک خانه ی روستایی در حوالی مسکو انجام شد. لنین با حرارت از ما پرسید: «شما کی در فرانسه انقلاب خواهید کرد؟» لوریو که از نظر سنی و مقامی ارشد من بود کاملا غافلگیر شده بود و در این حال غافلگیری دنبال جوابی بود که من از فرصت استفاده کردم و همچون یک مارکسیست خوب جواب دادم: «در فرانسه هنوز شرایط آماده نشده است. کشور به اردوی فاتحان جنگ تعلق دارد در حالی که انقلاب ها همیشه در اردوی شکست خوردگان رخ داده است. به علاوه سربازان قدیمی هیچ تمایلی به جنگی دوباره آن هم این بار به صورت جنگ دخلی ندارند…»
شش ماه بعد در دسامبر ۱۹۲۱ لنین دوباره با حضور من چنین پرسشی را با یک نماینده ی دیگر فرانسه مطرح کرد و این نماینده «امیل بستل» یک پرولتر واقعی سن دنی و عضو علی البدل کمیته ی مرکزی حزب کمونیست فرانسه بود. لنین از این کارگر فلزکار پرسید که حزب کی دست به انقلاب خواهد زد؟ این سوال آشکارا بستل را مشوش کرد اما او چیزی بروز نداد تا بعد از پایان دیدار که گفت: «من از کجا بدانم که انقلاب کی در فرانسه شروع خواهد شد؟» بعد از آن تا آن جا که من می دانم لنین دیگر از فرانسوی ها این سوال را نکرد.
از ۱۹۲۱ تا ۱۹۲۴ شما در مسکو بودید و به حوزه ی رهبری بین الملل کمونیست تعلق داشتید. آن زمان را چگونه زیستید؟
در ژوئن ۱۹۲۱ جنگ داخلی روسیه تمام شد و «نپ» (سیاست جدید اقتصادی) جانشین کمونیسم جنگ شد. مغازه های زیادی باز شدند و گویی به شکلی جادویی کالاهار از انبارها درآمدند. اعلام شد که پلیس سیاسی (چکا) هم منحل شده است. ما فرانسوی ها نمی دانستیم که پلیس سیاسی جدید «گ. پ. او» بهتر از سلف خود نیست.
بخش اصلی زندگی من در دو ساختمان می گذشت: یکی «هتل لوکس» معروف که محل اقامت رهبران بین المللی کمونیست بود و دیگری مرکز کمینترن نزدیک کرملین. فاصله ی این دو ساختمان به زحمت پانزده دقیقه پیاده روی می شد ولی ما با یک اتومبیل جابه جا می شدیم. در طبقه ی همکف هتل لوکس ما یک سالن غذاخوری در اختیار داشتیم. کالاها هنوز بروکراتیک نشده بود. من می توانستم در اتاقم کار کنم و هر روز به مرکز کمینترن نروم.
در حالی که لنین جز به ندرت در پرزیدیوم کمینترن حاضر نمی شد چطور با او تماس می گرفتید؟
یکی از سه منشی ای که من در اختیار داشتم «اینا آرمان» دختر «اینسا آرمان» بود که تا پایان عمرش ۱۹۲۰ رفیقه ی لنین باقی ماند. لنین با اینا همچون دختر خود رفتار می کرد و همین موضوع باعث می شد که خیلی ها خیال می کردند او دختر واقعی لنین است ولی من این را باور نمی کنم. چون اینا در خانه ی لنین زندگی می کرد من به واسطه ی او می توانستم به آسانی با لنین تماس داشته باشم حتی در مورد مسائلی که به سیاست اصلی مربوط نمی شد. یک روز لنین به وسیله ی اینا نامه ای را که خودش به فرانسه به عنوان «کنتستانتینو لاتزاری» یکی از رهبران کمونیست ایتالیا نوشته بود برای من فرستاد و از من خواست که فرانسه ی او را تصحیح کنم و من هم این کار را با وسواسی زیادی انجام دادم. فردای آن روز اینا به من گفت: «ولادیمیر ایلیچ (لنین) وقتی غلط گیری ها را دید سخت خندید و گفت: دیگر چیزی از نوشته ی من باقی نمانده است.»
آیا در مسکو تماسی با مخالفان هم گرفتید؟
بله فورا. اول با جناح مخالف در حزب بلشویک. من قبلا با نوشته های لنین و تروتسکی بر علیه «کارگران مخالف» آشنا بودم چون آن نوشته ها را در پاریس چاپ کرده بودم اما از اسناد مخالفان اطلاعی نداشتم. دوستم پیر پاسکال [۲] بروشوری را که «کارگران مخالف» در کنگره ی دهم حزب توزیع کرده ولی به پخش عمومی آن موفق نشده بود برایم تهیه کرد. در آن موقع من نمی توانستم به خوبی روسی صحبت کنم. آن چه کارم را آسان می کرد دو سخن گوی اصلی این جنبش آلکساندرا کولونتای [۳] و آلکساندر شلیاپ [۴] نیکوف بودند که فرانسه را عالی صحبت می کردند. من با آن ها تماس مستقیم و دوستانه ای داشتم که پایدار ماند.
آیا با مخالفان غیرکمونیست هم آشنا شدید؟
به مجرد ورودم به مسکو به زندان بوتیرکی رفتم که مبارزان آنارشیست در آن جا زندانی بودند. این رفتاری بی سابقه در بین الملل کمونیست بود و دو عکس العمل خصمانه برایم به بار آورد: یک کمیسیون تحقیق در بین الملل برای بررسی عمل من تشکیل شد و «بلاکون» هم در دفتر سیاسی حزب بلشویک مستقیما این گونه درباره ی عمل من اظهار عقیده کرد: «می بایست خودش را در زندان نگه می داشتیم.» لنین جواب داد که جای من نه در زندان بلکه در پرزیدیوم بین الملل است تا بتوانم در کنار رهبران حزب تجربه کسب کنم. او حتی گفت: «او با ما می تواند یاد بگیرد…» از این تاریخ به بعد برای من چیزی شروع شد که گوته آن را «سال های کارآموزی» می نامد. این دوره سه سال طول کشید و در ۱۹۲۴ خود را مخالف یافتم یا آن چه که امروز «معترض» می نامند.
استالین را چه وقتی شناختید؟
در تابستان ۱۹۲۳ بسیاری از رهبران تراز اول تعطیلات خود را در «کیسلو ودسک» که یک مرکز آب معدنی در قفقاز بود می گذراندند. بوخارین مرا به ویلای خود دعوت کرد. زینوویف و مارشال آینده ی ارتش سرخ «کلمان وروشیلوف» و «کلاراز تکین» مشهورترین زن کمونیست همسایه مان بودند. تروتسکی کمی دورتر زندگی می کرد و طبق معمول کناره گرفته و رفت و آمدی با دیگران نداشت و همین امر باعث شد که رقیبانش بعدا او را مغرور و پرمدعا بخوانند. استالین در محل ییلاقی دیگری به نام اسنتوکی تنها بدون خانواده و بدون همکاری زندگی می کرد. آشکارا ناراحت بود. غالبا به دیدن ما می آمد. گاهی هم می دیدم که با یک اتومبیل درزین که در اختیارش گذاشته بودند می آمد.
با محافظ؟
نه.
استالین چه اثری بر شما گذاشت؟
از سه نفر اطرافیان دیگر لنین (تروتسکی بوخارین زینوویف) کم فرهنگ تر بود. به نظرم مکار و دقیق و حاضر به کاربرد روش های تند بود. یک عکس العمل او برای من خیلی چشمگیر بود؛ تعدادی از رهبران گرجستان به دیدار ما آمده بودند تا موقعیت منطقه شان را بیان کنند. از نوعی راهزنی صحبت می کردند. گروه هایی مسلح از ناسیونالیست های گرجی و ضد روس و ضد کمونیست در کوهستان ها دست به فعالیت زده بودند. رهبران گرجی می گفتند که مقابله با آن ها آسان نیست چون غالبا عوام با آن ها همکاری می کنند. استالین این جا برای تنها دفعه وارد صحبت شد و گفت: «نمی شود یک کمی تیرباران شان کرد؟» و با دست هم حرکت مسلسل را تقلید کرد.
به نظر شما اختلاف در سطح رهبری حزب روسیه از چه وقتی شروع شد ماه های بعد از مرگ لنین؟
بعد از آن که در مورد ایجاد انقلاب در آلمان تصمیم گرفتیم هرکسی به محل خودش رفت. آلمانی ها و تعدادی از روس ها به آلمان رفتند و من هم به فرانسه برگشتم. سر راه خود به فرانسه از برلن گذشتم و در آن جا «رادک» را دیدم و او مرا در جریان اختلافات جدید در دفتر سیاسی حزب روسیه گذاشت. جمله ای گفت که در خاطره ام حک شده است: «در دفتر سیاسی شش نفر علیه یک نفر (تروتسکی) بسیج شده اند. امیدوار باشیم که تعادل برقرار شود.»
انقلاب آلمان در روزهای ۲۱ و ۲۲ و ۲۳ اکتبر ۱۹۲۳ شکست خورد بی آن که حتی به طور جدی شروع شده باشد. بعد چه شد؟
همه به مسکو آمدند. فرستادگان روس رهبران کمونیست آلمان که از آن پس به سه گروه تقسیم شدند و خود من. اما این بار فضا مسموم شده بود. شکست اکتبر آلمان فرصت را برای یک تصفیه حساب عمومی آماده کرد. «تروئیکا» (گروه سه نفری استالین زینوویف کامه نف» بر علیه تروتسکی به تحریک مشغول شدند و او را متهم کردند که مخالف لنین بوده است. تروتسکی اعتراض کرد و به نوبه ی خود زینوویف و کامه نف را به داشتن روحیه ی ایجاد شسکت در ۱۹۱۷ متهم کرد. زینوویف مسئولیت شکست آلمان را به عهده ی رهبران کمونیست آلمان انداخت و آن ها هم به نوبه ی خود دیگران را متهم کردند. زد وخورد در حزب بلشویک و انترناسیونال کمونیست شروع شد.
لنین در ۲۱ ژانویه ی ۱۹۲۴ [۳۰ دی ۱۳۰۲] درگذشت. امروز شما درباره ی سوءظن تروتسکی به این که استالین با دادن مواد مخدر به لنین مرگ او را تسریع کرده است چه فکر می کنید؟
استالین جز پیروی از خواست خود لنین هرگز کاری نکرد. من می توانم تایید کنم که در ۱۹۲۳ به هنگام بیماری ماقبل آخر لنین بوخارین به پرزیدیوم آمد. از گورکی گراد پیش لنین برمی گشت. احوال بیمار را از او پرسیدم. نتوانست جلوی اشک خود را بگیرد و گفت: «ایوان ایلیچ می خواهد او را بکشند. مرتب تکرار می کند مرا مرا بکشید!» انگار همین دیروز بود. پانزده سال بعد از این استالین در محاکمه ی بوخارین او را متهم کرد که می خواسته است لنین را به قتل برساند.
تروتسکی در زندگی روزانه اش چطور بود؟
اتومبیل سابق تزار را که سفارشی ساخته شده بود سوار می شد و ارتش را سان می دید. تروتسکی بسیار در فکر و حتی می توانم بگویم در وسوسه ی نقش خود در تاریخ بود. مشغولیت های زندگی روزانه اصلا مورد علاقه ی او نبود. آدم دور از محیطی بود و دوستان شخصی زیادی نداشت. چند تایی هم که بودند صمیمیت زیادی نداشتند نزدیک ترین دوستش آدولف یوفه در نامه ای که قبل از خودکشی به تروتسکی نوشت همچنان او را «شما» خطاب می کرد. در بروشوری که گورکی در تجلیل از لنین تهیه کرد دو عقیده ی متضاد از او درباره ی تروتسکی را نقل کرد: یکی مثبت و دیگری منفی به عقیده ی من لنین واقعا هردو عقیده را اظهار کرده ولی در لحظات مختلف. در عقیده ی اول لنین از تروتسکی تجلیل می کند و او را رهبری استثنایی می داند: «شخص دیگری مثل او را به من نشان بدهید که توانسته باشد کارهای او را انجام دهد.» اما در دومی می گوید: «تروتسکی با ماست ولی از ما نیست. در او چیز بدی وجود دارد چیزی از یک لاسال. [۵]»
دو سال بعد از مرگ لنین استالین اهرم های قدرت را در کرملین به دست گرفته بود. تصویر او در بین الملل کمونیست و حزب کمونیست فرانسه چگونه بود؟
آن زمان در هر دو محل ناشناس بود. در کمینترن برای نخستین بار در یک مباحثه در کمیسیون لهستانی هنگام کنگره ی پنجم در ۱۹۲۴ شرکت کرد. او تنها رهبر بلشویک بود که هیچ زبان خارجی نمی دانست و به همین علت خودبه خود از مباحثات کمینترن حذف شده بود.
در حزب کمونیست فرانسه غیر از شما چه کسی او را می شناخت؟
هیچ کس دو مثال گویا دارم. در پایان ۱۹۲۳ یک کنفرانس ملی حزب کمونیست روس در کرملین برقرار بود. دوست همراه من «آمه ده دونوا» که عضو کمیته ی مرکزی فرانسه بود برای اولین بار به مسکو آمده بود. در جریان مباحثات از من پرسید: «این جا از استالین نامی حرف می زنند. می توانی به من نشانش بدهی؟» مثال دیگر در ۳۱ اکتبر ۱۹۲۵ یک بلشویک قدیمی به اسم «میشل فرونزه» که کمیسر جنگ بود در مسکو مرد. فردای آن روز در صفحه ی اول «اومانیته» مقاله ای درباره ی او با عکسی از استالین به چاپ رسید! هیچ کس در تحریریه ی روزنامه چهره ی کسی را که می رفت تا جانشین لنین شود نمی شناخت.
در فوریه ی ۱۹۲۹ تروتسکی از شوروی اخراج شد و شما فورا با او وارد مکاتبه شدید. ولی چهار ماه بعد به کلی از حزب کمونیست شوروی بریدید چرا؟
من نامه ای ماشین شده در ۱۲۵ صفحه برای تروتسکی فرستادم و در آن هم روسیه شوروی و بین الملل و هم نظرات تروتسکی را مورد انتقاد قرار دادم و نوشتم که برای امیدهایی که بین الملل کمونیست حزب بلشویک و روسیه شوروی آورده بودند به کلی مرده است تروتسکی نظر مخالف مرا داشت و جوابم داد که آن که مرده است سووارین است نه کمونیسم.
از ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۵ شما بیش تر وقت تان را به نوشتن «استالین نظر تاریخی بر بلشویسم» اختصاص دادید. این بیوگرافی اولین کار مشابه در فرانسه بلکه دنیا بود. در سال های بعد نوشته های زیادی درباره ی استالین ارائه کردید. اما برای صحبت درباره ی جنون او تا سال مرگش (۱۹۵۳) صبر کردید.
در ۱۹۵۳ با دوستم نیکلا والنتینوف که بلشویکی قدیمی و صاحب اثری بزرگ به نام «دیدارهای من با لنین» بود اثری نوشتیم به نام «یک کالیگولا در مسکو. مورد آسیب شناختی استالین» و برای نخستین بار مسئله ی بیماری روحی استالین را برای توجیه بهتر رفتارش مطرح کردیم. این مطالعه ی ما براساس منابع موثق قرار داشت که قبل از آن غیر قابل استفاده بود. این منابع عبارت بود از اظهارات بسیاری از بلشویک هایی که والنتینوف در سال های ۳۶ و ۳۷ و ۳۸ در پاریس با آن ها ملاقات کرده بود. آن ها که اعضای رهبری حزب یا پلیس بودند اطلاعات خود را مستقیما از پزشکان کرملین به خصوص دکتر پله تینف و دکتر لوین گرفته بدند. این پزشکان در جریان محاکمه ی بوخارین – ریکوف در ۱۹۳۸ محکوم به اعدام شده بودند. وقتی کار در بولتن «شرق – غرب» منتشر شد انتقادهای آن بیش تر از تاییدهایش بود. و گفته های مان وقتی ثابت شد که گزارش محرمانه ی خروشچف درآمد. بعضی قسمت های گزارشی خروشچف (۱۹۵۶) و مطالعه ی ما (۱۹۵۳) شباهت های عجیبی داشت. یک ربع قرن گذشت و علیرغم محاصره ی کرملین در مورد استالین گواهی ها جمع شدند. ظاهرا در «خاطرات» شوستاکوویچ که در آمریکا منتشر شده اطلاعات تازه تری هم وجود دارد. این آهنگ ساز نام یک روانکار معروف روسی «ولادیمیر بخترف» را می برد که درباره ی استالین تشخیص بیماری روانی داده بود و اندکی بعد به شکلی مرموز درگذشته بود.
استالین قبل و بعد از جنگ دوم بسیاری از رقبای خود را در غرب از بین برد. آیا شما مورد تهدید واقع نشدید؟
سرویس های مخفی استالین ضوابطی در کار خود د اشتند. مثلا مخالفان روسی خود را (مثل تروتسکیست ها) می کشتند ولی مخالفان خارجی مصون ماندند.
پی نوشت:
۱- کارل لیب کنشت (۱۹۱۹-۱۸۷۱): یکی از پایه گذاران حزب کمونیست آلمان که بعد از قیام انقلابی ناموفق برلن همراه با روزا لوکزامبورگ در ۱۵ ژانویه ی ۱۹۱۹ کشته شد.
۲- پیر پاسکال (متولد ۱۸۹۰) از ۱۹۱۶ تا ۱۹۳۳ در روسیه بود و سپس استاد سوربن پاریس شد.
۳- آلکساندرا کولونتای (۱۹۵۲-۱۸۷۲) اولین زن عضو دولت انقلابی لنین.
۴- آلکساندر شلیاپ نیکوف (۱۹۳۷-۱۸۸۴) وزیر اولین دولت لنین و کشته شده به وسیله ی استالین.
۵- فردیناند لاسال (۱۸۶۴-۱۸۲۵) سوسیالیست آلمانی که با مارکس به تعارض برخاست و او را جنجالگر و پرمدعا نامید.
۲۵۹