خلاصه کتاب مسئولیت کیفری و جزایی خوابگرد در جرائم ارتکابی ( نویسنده علی رزمان )

فرد خوابگردی که در حالت ناخودآگاه مرتکب عملی مجرمانه می شود، یکی از پیچیده ترین و چالش برانگیزترین مسائل در حقوق کیفری است. کتاب مسئولیت کیفری و جزایی خوابگرد در جرائم ارتکابی نوشته علی رزمان، به بررسی دقیق ابعاد حقوقی و قضایی این معضل می پردازد و مرزهای ادراک و اختیار را در ارتکاب جرم تحلیل می کند. این اثر به عنوان یک منبع ارزشمند برای درک عمیق این حوزه تخصصی عمل می کند و تلاش می کند تا به سوالات بنیادین پیرامون مسئولیت کیفری در شرایط خاص خوابگردی پاسخ دهد.

در نظام های حقوقی، مسئولیت کیفری بر پایه اصول ادراک و اختیار استوار است. زمانی که فردی، بدون آگاهی و اراده کامل، مرتکب جرمی می شود، پرسش های متعددی درباره چگونگی انتساب عمل مجرمانه و تعیین مجازات پیش می آید. مسئله مسئولیت کیفری خوابگردی در این میان، اهمیت ویژه ای دارد، چرا که ماهیت ناخودآگاهانه این حالت، تمایز آن را از سایر حالات غیرعادی پیچیده تر می سازد. کتاب علی رزمان به نام مسئولیت کیفری و جزایی خوابگرد در جرائم ارتکابی با رویکردی تحلیلی، به کاوش در این موضوع می پردازد. این اثر می کوشد تا با بررسی مبانی حقوقی، فقهی و علمی، چارچوب جامعی برای فهم و تحلیل جرائم ارتکابی در خواب ارائه دهد.

موضوع سومنامبولیسم و حقوق جزا تنها یک بحث نظری نیست؛ بلکه در موارد عملی نیز قضات و وکلا با چالش های بزرگی در تشخیص وضعیت متهم و تعیین مسئولیت او روبرو می شوند. بنابراین، مطالعه و تحلیل چنین آثاری برای دانشجویان، پژوهشگران و دست اندرکاران حقوقی از اهمیت بسزایی برخوردار است. این مقاله، به عنوان خلاصه ای تحلیلی از کتاب دکتر رزمان، تلاش دارد تا مهم ترین مباحث، استدلال ها و نتایج این اثر را به شیوه ای ساختارمند و شفاف ارائه دهد و خوانندگان را با زوایای پنهان این بحث پیچیده آشنا سازد.

۱. فصل اول: کلیات و مفاهیم بنیادین در مسئولیت کیفری خوابگردی

فصل اول کتاب به تبیین مفاهیم اساسی و زیربنایی می پردازد که برای درک مسئولیت کیفری خوابگردی ضروری هستند. نویسنده با ارائه تعاریف دقیق و مقایسه های تحلیلی، خواننده را با پایه های بحث آشنا می کند. این بخش به مثابه سنگ بنایی است که فصول بعدی بر آن استوار می شوند.

۱.۱. مفهوم و مبانی مسئولیت کیفری

مسئولیت کیفری در نظام های حقوقی به معنای الزامی است که فرد برای پاسخگویی به آثار و نتایج نامطلوب پدیده جزایی بر عهده دارد. این مفهوم بر پایه دو رکن اساسی <استادراک و اختیار استوار است. قانون گذار، افراد دارای ادراک و اختیار را مخاطب قوانین خود قرار می دهد و فرض را بر مسئولیت جزایی آنان می گذارد. اگر فردی فاقد این دو رکن باشد، نمی تواند مسئول اعمال خود شناخته شود. این اصل بنیادین، نقطه آغازین تحلیل جرائم ارتکابی در خواب است؛ زیرا ماهیت خوابگردی مستقیماً بر ادراک و اختیار فرد تأثیر می گذارد.

۱.۲. مفهوم جرم و ارکان تشکیل دهنده آن

جرم، هر رفتاری (فعل یا ترک فعل) است که قانون برای آن مجازات تعیین کرده باشد. برای تحقق یک جرم، سه رکن اصلی باید وجود داشته باشد: رکن قانونی، رکن مادی و رکن روانی. رکن قانونی، شامل نص صریح قانون درباره جرم بودن عمل است. رکن مادی، همان ظهور خارجی رفتار مجرمانه در عالم واقع است. اما رکن روانی یا معنوی، به عنصر قصد مجرمانه یا تقصیر جزایی فرد اشاره دارد. در بحث قصد مجرمانه شخص خوابگرد، رکن روانی با چالش های جدی مواجه می شود، زیرا در حالت خوابگردی، فقدان یا ضعف شدید اراده و آگاهی، انتساب قصد مجرمانه را زیر سوال می برد.

۱.۳. خواب طبیعی و تمایزات آن

خواب یک حالت طبیعی و فیزیولوژیک است که به دنبال خستگی جسمی و ذهنی در انسان رخ می دهد. این حالت با کاهش یا فقدان سطح هوشیاری، تعلیق نسبی ادراکات حسی و غیرفعال شدن عضلات ارادی همراه است. دکتر رزمان در کتاب خود، خواب را از لغت نامه های دهخدا و معین تبیین کرده و تعاریف فیزیولوژیک آن را شرح می دهد. نکته کلیدی در این بخش، مقایسه خواب با سایر حالات مشابه مانند اغماء، بیهوشی و مستی است که هر یک تأثیر متفاوتی بر اراده و اختیار و در نتیجه بر مسئولیت کیفری دارند. این مقایسه در جدول زیر نشان داده شده است:

حالت	سطح هوشیاری	اراده و اختیار	تأثیر بر مسئولیت کیفری
خواب	کاهش یا فقدان	مخدوش یا فقدان	می تواند رافع مسئولیت باشد
اغماء	فقدان کامل	فقدان کامل	رافع مسئولیت
بیهوشی	فقدان کامل	فقدان کامل	رافع مسئولیت
مستی (اختیاری)	کاهش یا فقدان (ناشی از اختیار)	مخدوش	غالباً رافع مسئولیت نیست (مگر در شرایط خاص)

تفاوت اساسی در این است که خواب، حالتی طبیعی و غیرارادی است که در آن، فرد هیچ کنترلی بر اعمال خود ندارد، در حالی که مستی (به ویژه مستی اختیاری)، اغلب با تصمیم آگاهانه فرد برای مصرف مواد سکرآور آغاز می شود و این نکته در انتساب مسئولیت کیفری بسیار حائز اهمیت است. این تمایزات در تحلیل عوامل رافع مسئولیت کیفری در خوابگردی نقش حیاتی ایفا می کنند.

۱.۴. خواب مصنوعی و ماهیت آن

خواب مصنوعی یا هیپنوتیزم، حالتی است که در آن فرد تحت تأثیر تلقینات یک هیپنوتیزور قرار می گیرد و ممکن است اعمالی را انجام دهد که در حالت عادی انجام نمی دهد. دکتر رزمان به تعریف و ماهیت این پدیده می پردازد و بررسی می کند که آیا ارتکاب جرم در این حالت نیز می تواند منجر به مسئولیت کیفری شود یا خیر. چالش اصلی در اینجا، تعیین میزان اراده و اختیار فرد در حالت هیپنوتیزم و نقش تلقین کننده در ارتکاب جرم است. ماهیت خواب مصنوعی از جنبه های حقوقی با خواب طبیعی متفاوت است، زیرا عنصر دخالت عامل بیرونی (هیپنوتیزور) در آن وجود دارد.

۲. فصل دوم: ادبیات و پیشینه علمی موضوع

فصل دوم به بررسی عمیق تر مفاهیم مسئولیت کیفری و خواب می پردازد و پایه های نظری و علمی موضوع را تشریح می کند. این فصل با ارائه پیشینه ای جامع، به خواننده کمک می کند تا ابعاد پیچیده تر بحث را درک کند.

۲.۱. مفهوم، مبانی و ارکان مسئولیت کیفری (بررسی عمیق تر)

در این بخش، کتاب به تبیین دقیق تر مبانی فلسفی و حقوقی مسئولیت کیفری می پردازد. مبانی همچون نظریه اراده آزاد که انسان را مختار و مسئول اعمال خود می داند، یا نظریه جبرگرایی که بر تأثیر عوامل بیرونی و درونی بر رفتار انسان تأکید دارد، مورد بحث قرار می گیرند. جایگاه ارکان مسئولیت (قانونی، مادی و روانی) در نظام های حقوقی مختلف و چگونگی پذیرش استثنائات بر فرض مسئولیت، از دیگر مباحث مهم این بخش است. در نهایت، تمرکز بر روی عنصر اراده و اختیار به عنوان ستون فقرات مسئولیت کیفری، زمینه ساز تحلیل جرائم ارتکابی در خواب می شود.

۲.۲. خواب طبیعی از منظر علوم و حقوق

نویسنده در این بخش، ماهیت فیزیولوژیک خواب را با جزئیات بیشتری شرح می دهد. تقسیم بندی مراحل خواب (مانند خواب REM و NREM) و اهمیت هر مرحله در تحلیل رفتارهای غیرارادی، از مباحث علمی این بخش است. از منظر حقوقی، تفاوت های دقیق تر بین خواب طبیعی و حالات دیگر مانند اغماء، بیهوشی و مستی بررسی می شود. این تفاوت ها در تعیین «اهلیت کیفری» فرد حین ارتکاب جرم، نقش حیاتی دارند. شناخت عمیق از مراحل خواب و مکانیزم های مغزی آن، به قضات و کارشناسان پزشکی قانونی کمک می کند تا در تشخیص تشخیص خوابگردی از منظر حقوقی و پزشکی قانونی، به درستی عمل کنند.

۲.۳. خواب مصنوعی و تاثیرات حقوقی

این قسمت از کتاب به تحلیل دقیق تر ماهیت حقوقی خواب مصنوعی و تأثیرات آن بر اراده، اختیار و آگاهی فرد می پردازد. چگونگی تأثیر تلقینات بر رفتار شخص هیپنوتیزم شده و این که آیا می توان اعمال انجام شده در این حالت را به فرد منتسب کرد یا خیر، موضوع اصلی بحث است. نویسنده استدلال می کند که در مواردی که فرد کاملاً تحت کنترل هیپنوتیزور قرار گرفته و هیچ اراده ای از خود ندارد، مسئولیت کیفری او منتفی است، اما اگر فرد پیش از هیپنوتیزم آگاهی از امکان ارتکاب جرم داشته یا تا حدی اختیار خود را حفظ کرده باشد، ممکن است بتوان نوعی از مسئولیت را به او نسبت داد. این موضوع پیچیدگی های خاص خود را در خصوص انتساب قصد مجرمانه و ارتباط آن با جرائم عمدی و غیرعمدی خوابگرد دارد.

۳. فصل سوم: ارتکاب جرم در حال خوابگردی (سومنامبولیسم)

فصل سوم، قلب کتاب و محوری ترین بخش آن است که به صورت تخصصی به بررسی سومنامبولیسم و حقوق جزا می پردازد. در این فصل، چالش های حقوقی مربوط به ارتکاب جرم در حالت خوابگردی با جزئیات کاوش می شوند.

۳.۱. اختلالات خواب مرتبط با جرم

علی رزمان در این بخش، ابتدا به معرفی کلی اختلالات خواب یا پاراسومنیاها (کژخوابی ها) و دیس سومنیاها (بدخوابی ها) می پردازد. کژخوابی ها شامل رفتارهای غیرطبیعی هستند که حین خواب رخ می دهند، مانند خود خوابگردی (سومنامبولیسم)، وحشت شبانه و دندان قروچه. بدخوابی ها نیز به مشکلاتی در شروع یا حفظ خواب یا خواب آلودگی بیش از حد در طول روز اشاره دارند، مانند بی خوابی و نارکولپسی. از میان این اختلالات، خوابگردی (سومنامبولیسم) از اهمیت ویژه ای در حقوق کیفری برخوردار است، چرا که می تواند منجر به رفتارهای بالقوه مجرمانه شود. فهم این اختلالات برای درک صحیح مبنای حقوقی جرائم ارتکابی در خواب ضروری است.

۳.۲. خوابگردی (سومنامبولیسم) به عنوان حالت خاص

سومنامبولیسم، حالتی است که فرد در حین خواب عمیق (معمولاً مرحله NREM) از جای خود بلند شده و شروع به راه رفتن یا انجام فعالیت های پیچیده می کند، بدون آنکه در بیداری آن ها را به خاطر آورد. دکتر رزمان انواع خوابگردی را شامل طبیعی و مصنوعی (ناشی از عوامل بیرونی مانند دارو) معرفی کرده و تفاوت های مبنایی و آثار حقوقی هر یک را بررسی می کند. برای تشخیص خوابگردی از منظر حقوقی و پزشکی قانونی، ملاک های تشخیصی بین المللی مانند ICD-10 (طبقه بندی بین المللی بیماری ها) و DSM-IV-TR (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی) ارائه می شوند. این معیارها، از جمله عدم آگاهی کامل، عدم واکنش به محیط و فراموشی حادثه پس از بیداری، برای ارزیابی قضایی وضعیت فرد خوابگرد حیاتی هستند.

۳.۳. اراده، اختیار و قصد در خوابگردی

مهم ترین بخش تحلیل در زمینه مسئولیت کیفری خوابگردی، بررسی ماهیت و میزان حضور اراده، اختیار و قصد مجرمانه در شخص خوابگرد است. اراده و اختیار از دیدگاه حقوقی-فلسفی، توانایی تصمیم گیری و انتخاب آگاهانه را شامل می شوند. در حالت خوابگردی، فرد فاقد کنترل خودآگاهانه بر اعمالش است و این امر به شدت بر عنصر اراده و اختیار تأثیر می گذارد. نویسنده استدلال می کند که در بسیاری از موارد، شخص خوابگرد فاقد اراده و اختیار لازم برای ارتکاب جرم است، چرا که اعمال او ناشی از فرآیندهای ناخودآگاه مغزی است. بنابراین، قصد مجرمانه شخص خوابگرد، در معنای حقوقی آن، عموماً منتفی تلقی می شود. این فقدان یا ضعف شدید قصد، تأثیر مستقیمی بر انتساب مسئولیت کیفری دارد.

ارتکاب جرم در حالت خوابگردی، مرزهای سنتی مسئولیت کیفری را به چالش می کشد، زیرا عمل صورت گرفته فاقد رکن اساسی «اراده آزاد» است که مبنای بیشتر نظام های حقوقی برای انتساب جرم و مجازات محسوب می شود.

۳.۴. جرایم ارتکابی شخص خوابگرد از حیث ارکان جرم

این قسمت به تحلیل چگونگی تطابق یا عدم تطابق اعمال ارتکابی در خوابگردی با ارکان سه گانه جرم می پردازد:

• رکن مادی: تحقق رکن مادی جرم (فعل یا ترک فعل) توسط شخص خوابگرد، امری بلامانع است. یعنی فرد می تواند به صورت فیزیکی عملی مجرمانه را انجام دهد، مانند ضرب و جرح یا حتی قتل.
• رکن روانی: این رکن چالش برانگیزترین بخش است. در مورد جرایم غیرعمدی (مانند تقصیر یا بی احتیاطی) نیز، از آنجا که خوابگردی اساساً فاقد آگاهی و کنترل است، انتساب تقصیر به فرد خوابگرد دشوار است. اما در جرایم عمدی، که مستلزم قصد مجرمانه (سوءنیت عام و خاص) هستند، به دلیل فقدان اراده و اختیار آگاهانه، نمی توان قصد مجرمانه را به فرد خوابگرد نسبت داد. این امر غالباً به رفع مسئولیت کیفری وی منجر می شود.
• رکن قانونی: قانونگذار ایران در قانون مجازات اسلامی و خوابگردی، به طور صریح به این موضوع نپرداخته است. با این حال، مواد قانونی عمومی مانند مواد ۲۲۵ و ۳۲۳ که به موضوع جنون یا بیهوشی اشاره دارند، می توانند به صورت قیاسی در مورد خوابگردی نیز اعمال شوند. دکتر رزمان به تحلیل مقایسه ای این مواد می پردازد و شباهت ها و تفاوت های حقوقی آنها را در زمینه جرائم ارتکابی در خواب بررسی می کند.

۴. فصل چهارم: مسئولیت جزایی شخص خوابگرد و پیامدهای آن

فصل پایانی کتاب به نتیجه گیری های عملی و بررسی پیامدهای حقوقی و قضایی جرائم ارتکابی توسط شخص خوابگرد می پردازد. این فصل به پرسش های کلیدی درباره چگونگی تعیین مسئولیت و جبران خسارت پاسخ می دهد.

۴.۱. وجود عمل مجرمانه و قابلیت اسناد مسئولیت

یکی از بحث های بنیادین در این فصل، این است که آیا عملی که در حالت خوابگردی ارتکاب می یابد، اساساً یک عمل مجرمانه به شمار می رود یا خیر. برخی معتقدند که بدون اراده و اختیار آگاهانه، عملی وجود ندارد که بتوان آن را به عنوان عمل مجرمانه تلقی کرد. اما دکتر رزمان با رویکردی تحلیلی، قابلیت یا عدم قابلیت اسناد مسئولیت کیفری را به فرد خوابگرد با توجه به ارکان مسئولیت بررسی می کند. او تأکید دارد که اگرچه رکن مادی جرم محقق می شود، اما فقدان رکن روانی (قصد مجرمانه) به دلیل عدم آگاهی و اختیار، مانع از انتساب کامل مسئولیت کیفری به شخص خوابگرد می شود. این تحلیل، پایه و اساس تمایز میان مسئولیت کیفری و مسئولیت مدنی در این موارد را فراهم می کند.

۴.۲. فقدان موانع تحقق مسئولیت کیفری شخص خوابگرد

در حقوق کیفری، عوامل متعددی وجود دارند که می توانند مانع تحقق مسئولیت کیفری شوند. این عوامل به دو دسته کلی تقسیم می شوند:

• عوامل موجهه جرم: این عوامل، رفتار مجرمانه را از وصف مجرمانه خارج می کنند، مانند دفاع مشروع یا امر آمر قانونی. خوابگردی جزء این دسته نیست.
• عوامل رافع مسئولیت کیفری: این عوامل، با سلب اراده و اختیار از فرد، مسئولیت کیفری او را از بین می برند، بدون آنکه ماهیت مجرمانه عمل را تغییر دهند. نمونه های بارز آن، جنون، اکراه و اجبار هستند.

دکتر رزمان به صورت مستدل به این پرسش می پردازد که آیا خوابگردی خود یک عامل رافع مسئولیت کیفری در خوابگردی است یا خیر. او با استناد به فقدان اراده و اختیار در این حالت، استدلال می کند که خوابگردی را می توان به نوعی در دسته عوامل رافع مسئولیت قرار داد، مشابه جنون یا بیهوشی. این نتیجه گیری بر این مبنا استوار است که فرد خوابگرد، در زمان ارتکاب جرم، فاقد توانایی تشخیص زشتی عمل و کنترل رفتار خود است.

۴.۳. مجازات شخص خوابگرد

کتاب در این بخش به بررسی دیدگاه های مختلف در خصوص مجازات شخص خوابگرد می پردازد. دیدگاه فقهای امامیه و خوابگردی مورد کنکاش قرار می گیرد، به ویژه در جرائم علیه تمامیت جسمانی. بسیاری از فقها، با توجه به فقدان قصد و اراده، حکم به عدم مجازات کیفری (قصاص یا حد) برای خوابگرد می دهند، اما مسئولیت مدنی را برای او قائل هستند. رویکرد حقوق کیفری ایران نیز در تعیین مجازات برای جرائم ارتکابی در حالت خوابگردی، تمایز قائل شدن بین مجازات عمد و غیرعمد است. در صورتی که خوابگردی به عنوان عامل رافع مسئولیت شناخته شود، مجازات های اصلی (مانند حبس) منتفی شده و ممکن است تنها به پرداخت دیه یا اقدامات تأمینی و تربیتی اکتفا شود. این رویکرد به ویژه در مواد قانونی ۲۲۵ و ۳۲۳ قانون مجازات اسلامی قابل تطبیق است، هرچند که نیاز به تفسیر و اجتهاد قضایی دارد.

۴.۴. جبران ضرر و زیان ناشی از جرم شخص خوابگرد

با وجود اینکه مسئولیت کیفری فرد خوابگرد ممکن است منتفی شود، اما مسئولیت مدنی او در قبال جبران ضرر و زیان واردشده به قربانی پابرجاست. دکتر رزمان بر تفاوت این دو نوع مسئولیت تأکید می کند و به بررسی جزئیات جبران ضرر و زیان جرائم خوابگرد می پردازد. این جبران شامل موارد زیر است:

• جبران ضرر و زیان مادی: شامل خسارات مالی، هزینه های درمانی و سایر ضررهای مستقیم واردشده به زیان دیده.
• جبران ضرر و زیان معنوی: خسارات روحی و روانی ناشی از جرم که در قانون مجازات اسلامی نیز به آن اشاره شده است.
• جبران زیان منافع ممکن الحصول: شامل منافعی که قربانی در صورت عدم ارتکاب جرم می توانست کسب کند و اکنون از دست داده است.

اهمیت این بخش در آن است که حتی در صورت عدم انتساب مسئولیت کیفری، حقوق قربانی نباید نادیده گرفته شود و فرد خوابگرد (یا در برخی موارد، قیم یا ولی او) مسئول جبران خسارات وارده خواهد بود.

نتیجه گیری و جمع بندی

کتاب مسئولیت کیفری و جزایی خوابگرد در جرائم ارتکابی نوشته علی رزمان، اثری عمیق و تحلیلی است که به یکی از پیچیده ترین موضوعات در قلمرو حقوق کیفری می پردازد. مهم ترین یافته ها و استدلال های محوری این کتاب بر این پایه استوار است که در موارد ارتکاب جرم توسط شخص خوابگرد، به دلیل فقدان ادراک، اراده و اختیار آگاهانه، نمی توان قصد مجرمانه را به او نسبت داد و بنابراین، مسئولیت کیفری او (به ویژه در جرائم عمدی) منتفی می گردد. با این حال، مسئولیت مدنی برای جبران ضرر و زیان ناشی از عمل وی، همچنان باقی است.

دکتر رزمان با تبیین دقیق مفاهیم بنیادین مسئولیت کیفری، جرم، خواب طبیعی و مصنوعی، و تحلیل سومنامبولیسم و حقوق جزا از منظر علمی و حقوقی، نشان می دهد که خوابگردی یک عامل رافع مسئولیت کیفری محسوب می شود. او به بررسی مواد قانونی ۲۲۵ و ۳۲۳ قانون مجازات اسلامی و همچنین دیدگاه فقهای امامیه و خوابگردی می پردازد تا یک چارچوب جامع برای قضاوت در این موارد فراهم آورد. نوآوری های ارائه شده در این کتاب، به ویژه در تفکیک دقیق انواع خوابگردی و تأثیر آن ها بر ارکان جرم، به غنای ادبیات حقوقی ایران در این زمینه می افزاید. این اثر به وضوح پیچیدگی های تشخیص خوابگردی از منظر حقوقی و پزشکی قانونی را برجسته می کند و لزوم توجه بیشتر قانون گذار و رویه قضایی به این حوزه را گوشزد می کند. در نهایت، کتاب علی رزمان به عنوان یک منبع مرجع و ارزشمند، راهگشای دانشجویان، پژوهشگران و متخصصان حقوقی است تا درک عمیق تری از چالش های حقوقی مربوط به جرائم ارتکابی در خواب و ابعاد مسئولیت کیفری خوابگردی به دست آورند و به ارتقای عدالت در پرونده های مربوط به این موارد کمک کنند.