زرین کوب در «جستجو در تصوف ایران» چه می گوید؟

به گزارش سرگرمی برای همه کتاب «جستجو در تصوف ایران» یکی از آثار پژوهشی زنده یاد عبدالحسین زرین کوب درباره ادبیات و فرهنگ ایران است که سال ۱۳۵۷ توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد و به تازگی نسخه های چاپ هجدهمش توسط این ناشر راهی بازار نشر شده اند.

مسیری که نویسنده در این کتاب طی می کند ابتدا کندوکاو ردپای تصوف در ایران باستان و ایران پس از اسلام است. او سپس وارد تاریخ و ادبیات تصوف ایرانی می شود.

زرین کوب کتاب را با ورود اسلام به ایران و دوران ساسانیان آغاز می کند و می گوید دنیای ساسانی که به دنبال سقوط تیسفون و انقراض خاندان یزگرد سوم با تسلیم شدن نهایی اما تدریجی به آیین فاتحان بخش عمده تمدن دنیای اسلام را پایه گذاری کرد در پایان خود و حتی در عهد نهضت درخشان خسرو اول در برخورد بین عقاید و مذاهب مختلف دچار نوعی سرگشتگی بود. وقتی اسلام با گذشت یک قرن در تمام نواحی و ولایات امپراتوری سابق ساسانی آیین مقبول و رسمی شد علاوه بر آیین زرتشت سایر ادیان مثل مسیحیت یهودیت بودایی برهمایی و حتی مانویت هم همچنان بین طبقات مردم ایران و انیران در جامعه رده پایین عهد ساسانی برقرار ماندند.

مولف و پژوهشگر «جستجو در تصوف ایران» می گوید طبیعی بود وقتی گرایش های عرفانی بین مسلمین ولایات عهد ساسانی ظهور و رشد کند از عوامل مختلف دینی و مذهبی رایج در محیط تاثیر می گیرد و بعضی عناصر آن ها را در خود جذب و حل می کند. از این جمله می توان به آیین بودا اشاره کرد که در نواحی شرقی ایران رواج داشت.

زرین کوب از نظر تاریخی پیش می آید و درباره تأثیر دین هایی چون مسیحیت در تصوف اسلامی این گونه می گوید «چنان که درباره نفوذ عیسویت هم با آنکه وجود بعضی عناصر مسیحی را در تصوف می توان نشان داد البته هرگونه مبالغه ای نارواست اما شک نیست که دنیای اسلام و تصوف اسلامی در ایران هم مثل سوریه و بین النهرین و مصر از همان اوایل با مسیحیت ارتباط و تماس یافته است و البته ممکن نیست که به رغم این تماس های مستمر در یکدیگر تاثیر نگذاشته باشند. در ایران وجود و رواج آیین مسیح از همان اوایل عهد ساسانیان موجب دلنگرانی موبدان یا وزرای عصر مثل کرتیر و مهرنرسی بود. مع هذا شاپور اول وجود رعایای مسیحی را حتی در نواحی غربی و مجاور سرحد روم هم برای امپراطوری خویش چندان مایه تهدید و خطر نمی یافت یا فایده سیاست تسامح را بیش از لطمه ای می دید که اختلاف عقاید در داخل قلمرو وی می توانست به قدرت دولت او وارد سازد.»

نویسنده کتاب پیش رو بین عقاید و مذاهب دیگری که ممکن است وجود و رواج آن ها در قلمرو ایران ساسانی در پیدایش یا توسعه تصوف تاثیرگذار بوده باشد به مذاهب گنوسی هم اشاره می کند که به قول او «سرخیل آن ها از نظرگاه وسعت و انتشار آیین مانی بود.» مذاهب گنوسی از قرن دوم میلادی در قلمرو امپراتوری روم هم توسعه یافته بودند اما از مدت ها پیش تر عقایدی مشابه با این مذاهب در بین النهرین و ایران پدید آمده بود و مغان یونانی مآب این تعالیم را به زرتشت منسوب می کردند.

آیین دیگری که زرین کوب در کتابش به آن اشاره می کند آیین مندایی یا صبی است که ممکن است تاثیری در تصوف مسلمین داشته و بقایای معتقدان به آن هنوز در خوزستان و جنوب عراق زندگی می کنند. او پس از اشاره به آیین مندایی به مانی و آیینی هم که آورد اشاراتی دارد. زرین کوب از نظر تاریخی پیش می رود و وارد قرن اول اسلامی می شود که در فرازهای مربوط به این بحث می گوید درباره حیات تصوف ایرانی در قرن اول اسلامی پیش از هرچیز باید از میراث زرتشت و تعالیم او یاد کرد. این مولف می گوید تعدادی از عناصر عرفانی هم ممکن است از طریق مذاهب متکلمان و به طور غیرمستقیم وارد تصوف شده باشند و هرچند اقوال متکلمان و آنچه پیروان هفتاد و دو ملت اسلامی به یکدیگر نسبت می دهند هم گه گاه مبتنی بر اتهام صرف به نظر می آید.

جمع بندی زرین کوب از بحث پیشینه تصوف در ایران از این قرار است که محیط دینی و فکری عهد ساسانی بدون شک در رشد و توسعه مذاهب مختلف تاثیر داشته و اگر بعضی از این مذاهب ازجمله کرامیه در پیدایش مکتب خاصی از تعالیم صوفیه تاثیر داشته اند غرابتی نخواهند داشت و غیر از کرامیه که نقشش در تصوف از محمد بن کرام موسس این طریقت شروع می شود و غیر از زنادقه که بعضی از آن ها به زهد و ریاضت اصرار داشته اند غلاه با علاقه به برخی عقاید گنوسی معتزله و باطنیه هم که گرایش به تاویل داشتند در جریان تصوف تاثیرات مهم داشته اند.

عناوین فصل های کتاب «جستجو در تصوف ایران» به این ترتیب هستند:

مرده ریگ ایران باستانی در مهد تصوف صوفیه خراسان خراسان و پیرانش امام غزالی و برادرش در مکتب بغداد ماجرای حلاج و شبلی آرامش در بغداد باباطاهر و عین القضاه از پیران پارسی شعر صوفیه سنایی و عطار دنیای مولانا جلال الدین شعر صوفیه بعد از مولانا اهل ملامت و فتیان قلندر و خاکسار.

زرین کوب در فرازی از کتاب که صحبت از «حدیقه الحقیقه» یا «الهی نامه» سنایی است می گوید:

در واقع این قدیمی ترین شاهکار عظیم عرفان ایران نزدیک یک قرن و نیم زودتر از «کمدی الهی» دانته به وجود آمد. با این همه اثر سنایی فقط در نیمه راه تکامل شعر فارسی به وجود آمد و مثل «کمدی الهی» در آغاز یک جریان تازه قرار نداشت. در واقع برخلاف دانته سنایی قافله بزرگ شاعران بزرگ و نام آور زبان فارسی را در پس پشت داشت با این همه نام وی را در عداد عده ای معدود از شاعران شرق می توان آورد که در سفر روحانی به عوالم آسمانی پیشرو دانته بوده اند. البته در مورد سنایی آنچه وی را از این حیث پیشرو دانته می کند مربوط به حدیقه نیست مربوط است به یک اثر کوچک او موسوم به «سیرالعباد الی العماد».

این منظومه کوتاه لغزگونه ای است آمیخته به رمز در بیان احوال روح و سیر آن در مراتب ناسوت که عروج آن به مرحله عالم ملکوت در واقع کنایه است از سیر عارف در مقامات فنا. در این مثنوی سنایی تا حدی نظیر دانته و در واقع به رهبری عقل که برای وی در حکم ویرژیل دانته محسوب می شود مراحل ناسوت را زیر پا می گذارد در مراحل ملکوت به سیر می پردازد و عوالم و احوال مختلف را در ورای ظلمت هایی که محدودیت هایی مربوط به جسم وی را بدان محکوم می دارد در طی این سیر روحانی خویش کشف و بررسی می کند این منظومه کوتاه که به علت دشواری های بسیار و مخصوصا به علت شکل لغزگونه ای که دارد از قدیم همواره محتاج شرح شناخته شده است و شاعر در طی آن حکایت عبور روح را به رهنمایی عقل از مراتب و حجاب های یک دنیای نوافلاطونی شرح می دهد اگرچه برخلاف دعوی بعضی محققان اروپایی به هیچ وجه جالب ترین آثار سنایی نیست بدون شک به رغم ایجاز و اختصاری که دارد باز از جالب ترین آثار سنایی هست. منظومه شامل هفتصدوهفتاد بیت است در وزن «حدیقه» در واقع سفرنامه روح است در بین عوالم مادی و مجرد.

کتاب «جستجو در تصوف ایران» با ۳۷۸ صفحه شمارگان هزار نسخه و قیمت ۳۷۸ هزار تومان عرضه شده است.

انتهای پیام